سه چکامه ولائی از ابوتمام طائی

سه چکامه ولائی از ابوتمام طائی
پدیدآوران	راثی طهرانی، حبیب (نویسنده) یزدی مهر، عذرا (نویسنده) حسینی جلالی، سید محمدرضا (مقدمه‌نویس) عطار، قیس (مقدمه‌نویس)
ناشر	بنیاد پژوهش‌های اسلامی
مکان نشر	مشهد
سال نشر	1399
شابک	‎1ـ0500ـ06ـ600ـ978
کد کنگره	‏

سه چکامۀ ولائی از ابوتمام طائی؛ تصحیح و شرح سه قصیدۀ نایاب از ابوتمام حبیب بن أوس الطائی (با تصحیح و مقابله از روی یازدۀ نسخۀ خطی کهن) تألیف حبیب راثی طهرانی، عذرا یزدی مهر با مقدمۀ علامه سید محمدرضا حسینی جلالی و استاد شیخ قیس بهجت العطار؛ از رهگذر شرح و تصحیح قصاید سه‌گانۀ ابوتمام حبیب بن اوس طائی، دو مطلب مهم روشن می‌شود: نخست سندی از جنس ادبیات منظوم، آن هم از یکی از نامدارترین شعرای عرب در حقانیت واقعۀ غدیر و صحت انتساب این قصیده به ابوتمام؛ زیرا متأسفانه دست تحریف این قصیده را در بسیاری از نسخ خطی و چاپ‌های اخیر دیوان، حذف کرده است؛ دوم مذهب ابوتمام است که تا حدودی در کتب تراجم و رجال مورد مناقشه و بحث و اما و اگر بوده است و بعد از تصحیح و شرح دو قصیدۀ دیگر، مذهب شیعی امامی وی به‌روشنی اثبات می‌گردد و راه هرگونه تردید را بر محققان مسدود می‌کند.

گزارش کتاب

از رهگذر شرح و تصحیح قصاید سه‌گانۀ ابوتمام حبیب بن اوس طائی، دو مطلب مهم روشن می‌شود: نخست سندی از جنس ادبیات منظوم، آن هم از یکی از نامدارترین شعرای عرب در حقانیت واقعۀ غدیر و صحت انتساب این قصیده به ابوتمام؛ زیرا متأسفانه دست تحریف این قصیده را در بسیاری از نسخ خطی و چاپ‌های اخیر دیوان، حذف کرده است؛ دوم مذهب ابوتمام است که تا حدودی در کتب تراجم و رجال مورد مناقشه و بحث و اما و اگر بوده است و بعد از تصحیح و شرح دو قصیدۀ دیگر، مذهب شیعی امامی وی به‌روشنی اثبات می‌گردد و راه هرگونه تردید را بر محققان مسدود می‌کند.

ابوتمام حبیب بن اوس طائی یکی از بزرگ‌ترین شعرای عرب و پرچمدار شاعری و یگانه عصر خویش در استحکام استعمال الفاظ، زیبایی و فصاحت شعر و نیکویی اسلوب آن بود. بسیاری از ابیات دیوان ابوتمام به مثل سائر تبدیل شده و در زمان مردی جاری گشته و به کتب مختلف راه یافته و جزء شواهد لغوی، صرفی، نحوی، بلاغی و شعری نویسندگان بزرگ شده است. کمتر کتابی را می‌توان یافت که نشانی از ادب یا لغت در آن باشد و از اشعار و ابیات این شاعر بزرگ بهره‌ای نداشته باشد. شهرت ابوتمام در طول قرون و اعصار به همه جا رسیده و آوازۀ آثار و اشعارش همۀ کتب تراجم و آثار را درنوردیده و او شاعری است که زمانه شعر او را مخلد و جاودان کرده است.

تاکنون دربارۀ ابعاد مختلف هنر شاعری و قدرت شعری ابوتمام سخن گفته شده است؛ ولی وجهی که دربارۀ این شاعر عصر عباسی کمتر بدان پرداخته شده و تنها اشاراتی بین کتب رجال امامیه و غیر آن بدان رفته است، مذهب اوست؛ ابوتمام شاعری است بر مذهب امامیه که قصایدی غرا در موضوع ولایت امیرالمؤمنین(ع) و اهل بیت(ع) سروده که متأسفانه دست خیانت، سالیان دراز این قصاید را از دیوان وی حذف و تحریف نموده است. در این کتاب برای نخستین بار سه قصیدۀ جاودانۀ ابوتمام که عبارتند از: قصیدۀ غدیریه، قصیدۀ میمیۀ امامیه و قصیده در مدح بنی‌هاشم و قدح بنی‌امیه، برگرفته شده و مضامین عالی و بی‌نظیر آن که نمایانگر عقیدۀ صریح شاعر است، با تصحیحی انتقادی از روی یازده نسخۀ خطی کهن، معرفی و با شرحی درخودر به زیور طبع آراسته شده است.

ابوتمام در حدود سال 190 هـ. در روستای جاسم از نواحی اطراف دمشق به دنیا آمده است. او گندمگون، بلندقد، فصیح و شیرین‌کلام بود و در صحبت‌کردن کمی لکنت زبان داشت. برخی از محققان بر این باورند که او از دمشق به حمص رفت و به «دیک الجن» ـ شاعر معروف شیعی مذهب متوفای 235 هـ) پیوست و احتمالاً نزد او هنر شعر و شاعری را آموخت و از او تأثیر بسیار پذیرفت و بعید نیست که گرایش او به مذهب امامیه نیز از همین جا سرچشمه گرفته باشد. در اشعار او از حوادث تاریخی مهمی سخن رفته است؛ از جمله: واقعۀ غدیر خم، واقعۀ حرّه، فتح عموریه، لشکرکشی معتصم علیه بابک خرمدین و اسارت و کشتن وی در بغداد، قتل افشین و همچنین حوادث بسیار دیگر. مشهور آن است که فوت او در سال 231 هجری در موصل بوده است.

مهم‌ترین دلیل امامی بودن ابوتمام، قصیدۀ غدیریه و همان قصیده‌ای است که نخستین بار ابن غضائری بدان اشاره کرده و ابن شهرآشوب ابیاتی از آن را در «مناقب» آورده است؛ ولی دلایل تشیع امامی ابوتمام در همین قصیده خلاصه نشده و سه قصیدۀ مستقل دیگر و ابیاتی از یک قصیدۀ دیگر، مذهب وی را به‌روشنی نمایان می‌سازد: 1. قصیدۀ غدیریه و تصریح به جانشینی حضرت علی(ع) در روز عید غدیر خم در 74 بیت؛ 2. قصیدۀ میمیۀ امامیه و تصریح به اسامی ائمۀ اطهار تا امام جواد(ع) در 60 بیت؛ 3. قصیده در نعت بنی‌هاشم و قدح بنی‌امیه در 13 بیت؛ 4. ابیاتی دیگر که در آن تشیع خود را به‌صراحت اظهار کرده است (3 بیت)؛ 5. ابیات دیگری که می‌توان در آنها نشانه‌هایی از اشاره به مذهب تشیع یافت.

قصیدۀ جاودانۀ غدیریۀ ابوتمام در بحر طویل و قافیۀ «راء» در 74 بیت سروده شده که یکی از قصاید درخشان در موضوع غدیر خم و جانشینی حضرت علی(ع) به شمار می‌رود. در 25 بیت ابتدایی، پس از تشبیب‌گونه‌ای خطاب به آهوان، شاعر به بیان حال خود و گله و شکایت از ناملایمات روزگار و بدعهدی مردم نسبت به خاندان پیامبر پرداخته است. ابیات 25 ـ 52 را می‌توان اصلی‌ترین قسمت قصیده دانست که در آن شاعر به بیان فضائل و افتخارات علی(ع) در جنگ‌ها و احادیث واردشده از ناحیۀ پیامبر دربارۀ ایشان می‌پردازد و جان‌فشانی‌های حضرتش در غزوات را یادآور می‌شود. سپس واقعۀ غدیر خم و اعلام جانشینی حضرت علی(ع) توسط پیامبر مطابق با روایات شیعه مطرح شده و سپس به بیان ماجرای سقیفۀ بنی‌ساعده و قتل امیرالمؤمنین و حسنین(ع) می‌پردازد. در ابیات 53 ـ 62 ضمن تضمین به آیات قرآن، وقایع و جریان‌هایی چون جنگ جمل، صفین و نهروان که از سوی مخالفان حضرت، در ایام خلافتش بر وی تحمیل شد، با زبانی تمثیلی یادآور شده است. در ابیات پایانی این قصیده، شاعر به مذهب شیعۀ امامیۀ خود و محبت اهل بیت تصریح می‌کند و مردم را به دلیل دورافتادن از مسیر محبت و ولایت اهل بیت سرزنش می‌کند.

قصیدۀ میمیۀ امامیه مزین به نام پیامبر و ائمه تا امام جواد(ع) است. برای نخستین بار در این کتاب حجاب از چهرۀ این قصیده به طور کامل برگرفته شده و با تصحیحی انتقادی و شرحی مستوفی از روی شش نسخۀ خطی کهن آورده شده است. این قصیده در بحر خفیف و در 60 بیت سروده شده است. ابیات یک تا هفت این قصیده دربارۀ مذمت مردم شام و فساد حکومت اموری در آن دیار و برائت از دین و آیین آنهاست. در ادامه و طی ابیات 8 تا 24 به بیان وقایع تاریخی مصیبت‌باری چون جنگ صفین، واقعۀ جانسوز کربلا، واقعۀ حرّه، قیام توابین و جان‌فشانی‌های بنی‌هاشم در غزوات پیامبر در مقابل سابقۀ برخی صحابه در جهاد و شرکت در غزوات پرداخته شده است. ابیات 25 ـ 31 به ماجرای قتل ناجوانمردانۀ مالک بن نویره به دست خالد بن ولید اختصاص دارد و در ابیات 32 ـ 41 خلافت یزید بن معاویه و فساد حاکم بر دستگاه خلافت امویان و تبعیت مردم از آنها مورد نکوهش شاعر قرار گرفته است. ابیات پایانی این قصیده که اصلی‌ترین بخش آن است، ابوتمام با صراحت عقیدۀ خویش را اظهار کرده و با نام‌بدن از ائمۀ اطهار(ع) و مدحی زیبا در حق هر کدام از آنها، با عباراتی روشن راه هرگونه شک و تردید در خصوص مذهب امامیۀ خود را بر مشککین مسدود نموده است.

قصیدۀ در نعت بنی‌هاشم و قدح بنی‌امیه در بحر متقارب و 13 بیت سروده شده و در هیچ‌یک از نسخ چاپی دیوان وجود نمداشته و دو بیت از آن را ابن شهر آشوب در «مناقب» ذکر کرده است. در میان نسخ خطی نیز تنها یک نسخه واجد این قصیده بوده و به دلیل مضامین تند و برائتی که در متن آن از بنی‌امیه وجود دارد، احتمال آن می‌رود که از بسیاری از نسخ خطی نیز حذف شده باشد. با تأمل در لغات به‌کاررفته و اتقان کلام و بیان در این قصیده می‌توان دریافت با توجه به تصریح شاعر بر اینکه آن را در سی‌سالگی سروده، از پختگی، استواری و جزالت شایان توجهی هم در عرصۀ فصاحت و بلاغت و هم در زمینۀ ابراز عقاید بهره‌مند است. ابیات نخستین این قصیده در خصوص گذشت عمر و جوانی و اغتنام فرصت برای اخذ زاد و توشه برای سفر آخرت است و ابیات هفت تا نه در مدح بنی‌هاشم و دوستی آنها و بیان ناپاک‌بودن دشمنانشان است که ریشۀ روایی و تاریخی داشته است. ابیات پایانی نیز در قدح بنی‌امیه و بیان شجرۀ ملعونه بودن ایشان و سابقۀ سوءشان در دفاع و یاری پیامبر و دین اسلام می‌باشد.

در مقدمۀ کتاب به طور مختصر به زندگی، شخصیت، قدرت شعری، نمونۀ اشعار، آثار و مذهب ابوتمام پرداخته شده و در ادامه در خصوص موضوع کتاب یعنی شرح سه قصید خالدۀ وی و تحریفات صورت‌گرفته در آنها مطالبی عنوان شده است. در پایان مقدمه نیز وصف نسخه‌های خطی مورداستفاده، روش تصحیح متون، جداول نسخه‌بدل‌ها و تصاویر نسخ خطی به منظور سهولت در دستیابی به منابع و مستندبودن این اثر تقدیم شده است. بعد از مقدمه سه قصیده همراه با شرح و ترجمه آورده شده است.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات