مرزهای غربی ایران صفوی

مرزهای غربی ایران صفوی
پدیدآوران	گودرزی، بهروز (نویسنده)
ناشر	نگارستان اندیشه
مکان نشر	تهران
سال نشر	1400
شابک	‎4ـ83ـ6607ـ622ـ978
موضوع	ایران -- تاریخ -- صفویان، ۹۰۷ - ۱۱۴۸ق -- جنگ‌ها ,ترکیه -- تاریخ -- امپراتوری عثمانی، ۱۲۸۸-۱۹۱۸م.,ایران -- روابط خارجی -- ترکیه
کد کنگره	‏DSR ۱۱۸۰/گ۹م۴‬

مرزهای غربی ایران صفوی نوشته بهروز گودرزی، در این کتاب تکاپوهای صفویان برای دفاع از مرزهای غربی ایران که به طوری محسوس بیشتر از دیگر مرزها در معرض تهاجم، تجاوز، خطر و سقوط قرار داشت و روند تحولات و تغییرات مرزی و عوامل تأثیرگذار بر آن از سال 907 تا 1148 قمری بررسی شده است.

ساختار

کتاب در هشت فصل تدوین شده است.

گزارش کتاب

مرزها از دیرباز به عنوان جداکنندۀ حکومت‌ها، سرزمین‌ها و اقوام، عاملی برای وحدت و ثبات یا اختلاف و ناامنی در جوامع بشری بوده است. تثبیت و آرامش حاکم بر آن، به امنیت ساکنان یک قلمرو می‌انجامید و تزلزل و جنگ بر سر آن، باعث خونریزی و ویرانی می‌شد. اگرچه در گذشته بیشتر مواقع به جای تعیین یک خط مرزی، منطقه یا مناطقی وسیع این نقش را بر عهده داشت؛ اما به دلیل دعاوی سیاسی، فرهنگی، مذهبی یا تمایلات کشورگشایانه یا حاکمان کوچک و بزرگ و فقدان قواعد و قوانین بین‌المللی، کشمکش‌های مرزی بسیار بیشتر از امروزه به جنگ و کشتار می‌انجامید و بسته به ضعف یا قوت هر طرف، مرزها یا مناطق مرزی جابجا می‌شد.

تولد سلسلۀ صفوی در ایران، پایان دوره‌ای از حکومت‌های محلی و آغا حکومتی مرزی بود که لازمۀ آن داشتن مرزهایی مطمئن و باثبات بود. بنیان‌گذار این سلسله در شمال و جنوب مشکلاتی کمتر از شرق و غرب داشت. شاه اسماعیل توانست با شکست دادن محمدخان شیبانی مشهور به شیبک‌خان مقتدرترین حاکم ازبک‌ها در شرق، این مشکل را به حداقل برساند؛ اما در غرب موضوع متفاوت بود. صفویان به دلیل داشتن پایگاهی معنوی و گسترده میان قبایل ترکمن آناتولی، به نهضت قزلباشی در سرزمین‌های عثمانی دامن می‌زدند و به نظر می‌رسد همچون پیشینیان خود به سرزمین‌های واقع در غرب رودخانۀ فرات چشم داشتند.

هم‌زمان با قدرت‌گیری صفویان در ایران، قدرت عثمانی‌ها در اروپا رو به افزایش گذاشت. اگرچه میزان کشورگشایی‌های امپراتوری عثمانی در اروپا، شام، شبه جزیرۀ عربستان و شمال آفریقا بیشتر از پیشروی آنها در مرزهای شرقی‌شان بود؛ اما برخورد دو قدرت رو به رشد در آناتولی شرقی باعث شد تا مرزهای ایران به‌تدریج از رودخانۀ فرات به رشته‌کوه‌های زاگرس منتقل و حول و حوش آن تثبیت شود.

مرز و نواحی مرزی همواره برای حکومت‌ها مهم تلقی شده و ثبات آن ارتباطی مستقیم با عمر آنها داشته است. اقامت شاهان صفوی و طوایف اصلی تشکیل‌دهندۀ حکومت‌شان (قزلباش‌ها) در نواحی غربی ایران اگرچه نتوانست مانع تزلزل مرزها شود؛ اما عاملی مهم در جلوگیری از پیشروی عثمانی‌ها به درون فلات ایران بود. کشمکش این دو قدرت باعث شد تا در طول حکومت صفویه، مرزهای غربی بارها جابجا شوند؛ به طوری که زندگی مردم ساکن در این نواحی از جنگ‌ها، ویران‌سازی‌های تهاجمی عثمانی‌ها و ویران‌سازی‌های دفاعی ایران و خونریزی‌های فراوان متأثر بود. در این کتاب تکاپوهای صفویان برای دفاع از مرزهای غربی ایران که به طوری محسوس بیشتر از دیگر مرزها در معرض تهاجم، تجاوز، خطر و سقوط قرار داشت و روند تحولات و تغییرات مرزی و عوامل تأثیرگذار بر آن از سال 907 تا 1148 قمری بررسی شده است. مطالعۀ تحولات مرزهای غربی در عصر صفوی، افزون بر روشن کردن ریشه‌ها و عوامل مؤثر شکل‌گیری مرزهای آن عصر، به تحقیقات مرزی در دوره‌های بعدی تاریخی تا دورۀ معاصر هم کمک می‌کند.

مرز غربی ایران بعد از تغییر بخش اعظم آن در جنگ چالدران، حول محوری نسبتاً مستقیم از تفلیس تا حویزه شکل گرفت؛ اما زمینه، مراحل و عوامل مؤثر در تغییرات مرزی غرب ایران در دورۀ صفویه کدام‌اند؟ مرز نهایی ایران و عثمانی از تفلیس تا حویزه چگونه شکل گرفت؟ و چرا امپراتوری قدرتمند عثمانی برخلاف کشورگشایی‌های وسیع در اروپا، شرق مدیترانه و شمال آفریقا، نتوانست در مرزهای شرقی خود به درون فلات ایران نفوذ کند؟ اینها سؤالاتی است که در این کتاب کوشیده شده به آنها پاسخ داده شود. سه فصل اول این کتاب مدخل ورود به بحث اصلی کتاب است و در فصول بعدی کتاب، به مهم‌ترین وقایع مربوط به تغییرات مرزهای غربی ایران بر اساس توالی زمانی اختصاص دارد.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات