تذکره مجالس النفائس

‏تذکره مجالس النفائس
پدیدآوران	امیر‌علیشیر نوایی، علیشیر بن کیچکنه (نویسنده) حکمت، علی‌اصغر (اهتمام)
ناشر	منوچهري
مکان نشر	ایران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1363ش ,
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

برای دیگر کاربردها، مجالس (ابهام‌زدایی) را ببینید.

تذکره مجالس النفائس، اثر میر نظام‌الدین علی‌شیر نوائی، در سال 896ق، تألیف شده است. این اثر فهرستی است از از فضلا، شعرا و گویندگان قرن نهم هجری قمری. در این کتاب دو ترجمه از مجالس به اهتمام و با مقدمه علی‌اصغر حکمت ارائه شده است.

ساختار

اولین بخش کتاب با نام لطائف‌‎نامه مشتمل بر مقدمه، نه مجلس و یک خاتمه است که مجلس نهم در نه قسمت ارائه شده است. این بخش از کتاب، حاوی شرح حال 574 شخصیت است که شرح حال شخصیت آخر در خاتمه ذکر شده است. در خاتمه کتاب شرح حال میر کمال‌الدین شاه حسین به‌عنوان شخصیت 574 ذکر شده است. بخش دوم کتاب با ترجمه حکیم شاه محمد قزوینی مشتمل بر مقدمه و شرح حال 549 شاعر است که در ضمن هشت بهشت ارائه شده است.

گزارش محتوا

محقق کتاب در مقدمه‌اش بر مجالس النفائس ابتدا اصل و ترجمه کتاب را این‌گونه معرفی می‌کند: «چون اصل این کتاب به ترکی جغاتائی است و نسخه ترکی آن باآنکه در تهران متعدد و فراوان و در دسترس می‌بود، ولی استفاده از آن متعسر می‌نمود، [وی] در صدد برآمد که نسخه‌ای از ترجمه فارسی آن به‎ دست آورد و آن ترجمه‌ای است به نام «لطائف‎نامه» که نسخه‌ای از آن در موزه بریتانیا... موجود است...».

وی در رابطه با جایگاه مجالس النفائس در تاریخ ادبیات ایران چنین می‌نویسد: «اگر کتبی که در شرح حال و مقال بزرگان سخن نوشته شده است از قدیم الایام تا زمان حال را یک سلسله مرتب فرض کنیم، حلقه‌ای که دو کتاب تذكرة الشعراء دولت‌شاه سمرقندی و تحفه سامی سام‌میرزای صفوی را به یکدیگر وصل کند همانا این کتاب و اضافات ترجمه‌های بی‌نظیر آن خواهد بود و در حقیقت آن «حلقه مفقوده» اینک موجود شده و این سلسله منفصل را به یکدیگر متصل کرده است».

علی‌اصغر حکمت این کتاب را آئینه بزرگی دانسته که منظره عظیم ادبیات فارسی در قرن نهم از صحائف آن منعکس است. همچنین با مطالعه این اثر «در برابر خواننده دورنمایی از سیر شعر و فنون آن در سراسر ممالک فارسی‌زبان از سمرقند تا شیراز و از بدخشان تا تبریز نمایان می‌گردد و این جماعت گویندگان که از هر صنف و طبقه از سلاطین و امرا و وزرا و علما و مشایخ صوفیه و قضات و طلاب علم و سپاهیان و ارباب صنایع در آنها موجودند، در حقیقت نماینده کامل ادبیات این قوم و ملت در طول یک‎صد سال می‌باشند».

در شرح حال و تاریخ زندگانی نظام‌الدین علی‌شیر، ارباب تواریخ و سیر چه در زمان او و چه بعد از او تحقیقات بسیاری کرده‌اند که محقق اثر به بخش‌هایی از آنها اشاره کرده است. خود مؤلف نیز در چند جا از کتابش اشاره به روابط و آشنایی‌های خود با بسیاری از رجال معروف معاصرش نموده است..

بخش دیگری از مقدمه محقق اثر به آثار و ابنیه و موقوفات برجای‌مانده از علی‌شیر اختصاص یافته است. همچنین ترجمه بخش‌هایی از وقف‎نامه علی‌شیر ارائه شده که بسیار خواندنی است..

در تذکره مجالس النفائس درباره شاعران نادان این دوره از تاریخ ادب فارسی موارد بسیارى مى‎یابیم؛ امیر علی‌شیر در ذیل شرح‎ حال‎ مولانا‎ انیسى مى‌گوید: «شاعرى کم‎‎بضاعت بود‎. او‎ را‎ بدین متّهم مى‎داشتند که او اشعار مردم را به نام خود مى‌خواند» و نیز در جاى دیگر مى‌گوید: «مولانا خرّمى از‎ آدمى‎زادگان‎ شهر‎ هرات است، امّا از آدمى‌گرى اثرى در او نیست و به‎ سبب بدمزاجی‌هاى خود در شهر نتوانست بود... القصه از مداحى او زبان قاصر و عقل عاجز است؛ با وجود همه‎ طرفگی‌ها‎ شعر‎ نیز مى‌گوید و در این فنّ کسى را پسند نمى‌کند.

اولین ترجمه فارسی مجالس النفائس که در این مجموعه به نام «قسمت اول» درج شده است کتابی است به نام «لطائف‎نامه» که اصل نسخه آن به خط نستعلیق سبک هرات نوشته شده و خالی از اغلاط و افتادگی‌ها نیست و در حاشیه آن به‌طور متفرق قطعاتی از «تحفه سامی» نگاشته‌اند. تاریخ کتابت آن به سال 992ق، است که شصت‌وچهار سال بعد از تألیف اصل می‌باشد. مؤلف، کتاب خود را به نام شاه اسماعیل بن حیدر صفوی و پسرش سام‌میرزا و درمش خان شاملو که پیشکار کل مملکت خراسان بوده، مصدر ساخته است. همچنین یک فصل تمام در خاتمه کتاب مخصوص ذکر میرزا شاه حسین وزیر نموده و کتاب را به نام او ختم کرده است. اصل این ترجمه با عباراتی منشیانه با سلاست و انسجام تحریر یافته و حاکی از سخندانی مؤلف آن کتاب است و اضافات بسیار از طرف مترجم به اصل مجالس النفائس ترکی الحاق شده است. علاوه بر آن در آخر کتاب فصلی خاص به‌عنوان مجلس نهم به اصل مزید ساخته است و در آن فهرستی از 189 تن شاعر و گوینده که میر علی‌شیر اسم آنان را نبرده ذکر کرده که اول همه شرح حال مؤلف اصل، یعنی خود میر علی‌شیر نوائی است و اشاراتی به احوال بسیاری دیگر از معاریف رجال و بزرگان تاریخی آن زمان شده که دارای فوائد بسیار می‌باشد. مؤلف لطائف‎نامه، یعنی مترجم اول مجالس النفائس به‌طوری‌که در دیباچه متعرض شده، فخری هراتی است..

دومین ترجمه از مجالس النفائس که در قسمت دوم این کتاب به طبع رسیده است، برخلاف ترجمه هرات که به نام شاه اسماعیل اول است، به نام رقیب و خصم او، یعنی سلطان سلیم خان بن سلطان بایزید خان معروف به فاتح مصدر می‌باشد. مترجم آن موسوم به محمد بن مبارک قزوینی است که چون در دربار سلطان سمت طبابت داشته، به‌عنوان حکیم شاه معروف بوده است. این مترجم هم مانند فخری هراتی یک فصل بر اصل کتاب افزوده است؛ یعنی فصول کتاب را به هفت بهشت تقسیم نموده و ترجمه مجلس هشتم را که مشتمل بر ذکر احوال سلطان حسین بایقراست به نقل مختصری از احوال او در مجلس هفتم اکتفا کرده و کلیه اشعار ترکی او را حذف کرده و در عوض فصلی را که خود اضافه کرده «بهشت هشتم» نامیده است و آن را به دو روضه تقسیم کرده: روضه اول در ذکر شعرای ماضی قبل از زمان سلطان سلیم ‎خان و روضه دوم در ذکر سلطان مذکور و شعرای دربار اوست. روضه اول بیشتر از بهارستان جامی اقتباس شده و در غالب موارد، مطالب و اشعار را عیناً از آن کتاب نقل نموده و ظاهراً قدر و قیمت تاریخی مهمی ندارد و در بسیاری از موارد به اشتباهات و سهوهای غریب دچار شده است؛ ولی روضه دوم بهترین و مهم‎ترین قسمت این کتاب است و مطالب بدیع و اطلاعات نفیسی را متضمن است که خاص این کتاب می‌باشد و مطالب نادری دارد که در دیگر تذکره‌ها یافت نمی‌شود؛ زیرا شرح احوال کسانی است که معاصر با مؤلف بوده‌اند. علاوه بر آن در متن ترجمه نیز اضافات و الحاقاتی دارد که آنها نیز در حد خود بسیار نافع و ذ‌ی‌قیمت می‌باشند.

وضعیت کتاب

فهرست اشخاص، اماکن، کتب و مطالب در انتهای کتاب ذکر شده است. اختلاف نسخ و برخی توضیحات محقق در پاورقی‌های کتاب درج گردیده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. جغتایی، منصور، «خرده‌گیری‌های جامی بر شاعران و صوفی‌نمایان»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مشکو‎ة، پاییز 1375، شماره 52، صفحه 129 تا 139.

وابسته‌ها

تذکره خواجه محمد بن صدیق کججانی