سفرنامه‌های خطی فارسی

سفرنامه‌های خطی فارسی
پدیدآوران	وهومن، هارون (محقق و مصحح) گروهی از نویسندگان (نویسنده)
ناشر	نشر اختران
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1388 ش
چاپ	1
شابک	‎978-964-8897-88-3
موضوع	ایران - سیر و سیاحت - قرن 13ق. سفر نامه‌ها
زبان	فارسی
تعداد جلد	4
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏35‎‏/‎‏59‎‏ ‎‏/‎‏و‎‏9‎‏س‎‏7
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

برای دیگر کاربردها، سفرنامه (ابهام‌‌زدایی) را ببینید.

سفرنامه‌هاى خطى فارسى در برگيرنده‌ى 109 سفرنامه‌ى خطى فارسى است كه به زبان فارسى و در عصر قاجاريه (1343 - 1193ه.ق1925/ - 1779م.) نوشته شده است. تصحیح و پژوهش این کتاب را هارون وهومن انجام داده است.

مؤلف به دو انگيزه خود در نگارش اين اثر اشاره مى‌كند:

1. لذت و عشق وصف‌ناشدنى وى از بازنويسى، ويرايش، تصحيح و پژوهش سفرنامه‌هاى خطى.
2. احياى بخش غبارگرفته منابع دست اول تاريخ معاصر ايران و ديگر مناطق جهان.

ساختار

كتاب در حال حاضر؛ مشتمل بر چهار جلد مى‌باشد و نگارنده در نظر دارد آن را به نوزده جلد برساند. هر يك از مجلدات اين مجموعه مشتمل بر يادداشت مجموعه، مقدمه آن جلد و چندين سفرنامه است كه ذيلا گزارش خواهد شد.

گزارش محتوا

سفرنامه‌ها در اين مجموعه به سه دسته تقسيم مى‌شوند:

1. سفرنامه‌ها، خاطرات و گزارش سفر ايرانيان(به داخل و خارج از ايران).
2. سفرنامه‌ها، خاطرات و گزارش سفر اروپاييان كه توسط مترجمان عصر قاجاريه به فارسى ترجمه شده‌اند.
3. خاطرات سياحان، جهانگردان و كارگزاران سياسى از مسافرت‌ها و ماموريت‌هاى دولتى خويش.

دفتر نخست، از پنج سفرنامه تشكيل شده است:

1. سفرنامه مازندران، اثر اليوت دارسى تاد انگليسى، كه توسط مترجم يا كاتبى ناشناس به رشته تحرير درآمده و تصحيح آن از روى نسخه منحصر به فرد كتاب در كتابخانه كاخ موزه گلستان انجام گرديده است.

   اين سفرنامه به دليل آن كه توسط يك مستشار نظامى يك دولت خارجى در ايران نگاشته شده و از معدود سفرنامه‌هاى دوران محمد شاه قاجار است، از اهميت خاصى برخوردار است.

2. سفرنامه مكه، نگاشته محمدرضا طباطبايى تبريزى، كه نسخه منحصر به فرد آن در كتابخانه ملك نگهدارى مى‌شود. از معدود سفرنامه‌هاى مذهبى عصر قاجار است، كه توسط يكى از پيروان فرقه شيخيه آذربايجان (در معيت ثقةالاسلام تبريزى) نوشته شده است.
3. روزنامه سفر بروجرد، كه سفرنامه‌اى است كوچك و كم حجم، كه در اصل گزارش خلعت پوشان است، به خامه جعفرقلى خان معين‌السلطان. تصحيح اين گزارشنامه سياسى از روى نسخه منحصر به فرد كتاب در كتابخانه ملى ايران صورت گرفته است.
4. سفرنامه اروپا، اثر كم‌نظير و فوق‌العاده مهم و خواندنى ميرلايق على‌خان عمادالسلطنه، نخست وزير ايرانى تبار و هواخواه دولت انگليس حكومت نيمه مستقل حيدرآباد هند، كه گزارش سفر دوم او به اروپا است.

   تصحيح كتاب از روى نسخه چاپ سنگى در مامباى (بمبئى) هند انجام شده است.

5. سفرنامه خراسان، اثر احتمالى اسماعيل حيرت يا ناشناسى از عصر ناصرى، كه نسخه منحصر به فرد آن در كتابخانه خاندان ميبدى در شهر تاريخى کرمانشاه نگهدارى مى‌شود و از معدود سفرنامه‌هايى است كه نگارنده آن هيچ مقام و منصب دولتى و حكومتى نداشته است.
6. شكارگاه‌هاى اردبيل و مشكين و سبلان، اثر يك افسر عالى‌رتبه ايرانى، به نام حسنعلى‌خان سرتيپ آجودان، كه در حقيقت راهنماى شكار و عياشى ناصرالدين شاه قاجار در منطقه اردبيل، مشكين‌شهر و دشت مغان بوده و از روى نسخه منحصر به فرد كتاب، موجود دركتابخانه ملى ايران تصحيح شده است.

   دومين دفتر، پنج سفرنامه و يك نسخه خطى را در برمى‌گيرد:

7. سفرنامه مكه، اثر محمد معصوم على‌شاه مشهور به نايب‌الصدر شيرازى، صوفى و درويش نامدار عصر قاجار و نویسنده كتاب معروف طرائق‌الحقايق؛ با مقدمه‌اى طولانى و خسته كننده، اما سفرنامه‌اى محققانه و در خور توجه به شمار مى‌رود.

   تصحيح كتاب از روى نسخه چاپ سنگى مامباى (بمبئى) صورت گرفته است.

8. سفرنامه مازندران، كه در اصل دو رساله است:

   1. كتابچه سفر مازندران، اثر كلنل برونيار، افسر عالى‌رتبه فرانسوى، كه به شكل تحليلى و نه وقايع يوميه نگارش شده است.
   2. رساله در تفصيل حكايات عجيبه و روايات غريبه، اثر حكيم‌الملك گيلانى (حدود1050ه. ق.).

   نسخه منحصر به فرد اين سفرنامه كم حجم در كتابخانه مدرسه عالى سپهسالار تهران نگهدارى مى‌گردد.

9. سفرنامه عتبات، نوشته على‌رضا تبيان‌الملك تبريزى، كه از روى نسخه منحصر به فرد كتاب (متعلق به كتابخانه مجلس) تصحيح گرديده است.

   گر چه ممكن است وقايع روزانه اقامت در عراق نویسنده - كه پيرو آيين شيخيه بوده است - ملال‌آور و خسته كننده باشد؛ اما بخش سفر وى در خوزستان و بختيارى حاوى اطلاعات فوق‌العاده ارزشمند تاريخى و جامعه‌شناسى است.

10. مقصود جهان، سفرنامه ادبى ميرزا محمود قاجار، شاهزاده و دولتمرد عصر.

    قاجار و فرزند فتحعلى شاه قاجار، كه تصحيح اثر از روى 3 نسخه خطى موجود در جهان و با مقابله دقيق آنها صورت گرفته است.

    اين كتاب از منابع مهم لرستان‌شناسى عصر قاجار به شمار مى‌آيد.

11. سفرنامه همدان، اثر محمدتقى پيشخدمت تجريشى، كه رساله‌اى است كم حجم، با مضمون خلعت پوشان، كه از روى نسخه منحصر به فرد آن (متعلق به كتابخانه كاخ موزه‌گلستان تهران) تصحيح شده و آيينه‌اى است تمام نما از خصوصيات كارگزاران فاسد رژيم قاجار.

    سومين دفتر، 9 سفرنامه را شامل مى‌شود:

12. سفرنامه فرنگ، كه توسط يك ايرانى ناشناس در آستانه جنگ جهانى اول نوشته شده و گزارش گشت و گذار و تفريح و رويدادهاى غيرسياسى يك شاهزاده قاجارى است. تصحيح كتاب از روى نسخه منحصر به فرد آن، كه در كتابخانه مسجد اعظم قم وجود دارد، انجام شده است.
13. مسافرت به طور سينا، سفرنامه‌اى است مهم، بديع و باارزش از سفر سياح و جهانگردى به كوه طور در شبه جزيره سينا، كه در روزنامه توردومند انتشار يافته است. تصحيح اين اثر از روى نسخه منحصر به فرد كتاب (متعلق به كتابخانه ملى ايران) صورت گرفته است.
14. سفرنامه مازندران، يكى از ده سفرنامه ناصرالدين شاه قاجار است كه به شرح يكى از سفرهاى متعدد اين پادشاه قاجار به مازندران مى‌پردازد و منبعى است غنى براى مازندران شناسى عصر ناصرى؛ و از روى نسخه چاپ سنگى محمدحسن خان اعتمادالسلطنه تصحيح شده است.
15. سفرنامه خراسان، اثر سيد جلال بورانى جلال‌السادات (ضياءالسادات) در عصر قاجار، كه از سفرنامه‌هاى كم حجم اين دوره محسوب شده و به دليل بيان روابط خاص بين‌دولتمردان اين عصر از اهميت ويژه‌اى برخوردار است. تصحيح كتاب از روى نسخه منحصر به فرد كتاب (در كتابخانه ملى ايران) انجام شده است.
16. سفرنامه غروى، اثر روحانى نویسنده و سياستمدار قاجار، ميرزا رفيع نظام العلما تبريزى، كه به نوعى سفرنامه عراق و عتبات اوست؛ و با مقابله نسخه خطى كتابخانه مجلس و بر اساس نسخه چاپ سنگى تبريز - كه هيچ اختلافى با هم ندارند - تصحيح گرديده است.
17. سفرنامه پيشخدمت، نگارش يك دولتمرد ناراضى عصر قاجار در آذربايجان؛ يعنى محمد على خان پيشخدمت، كه اثرى است كم‌نظير در ايل‌شناسى شاهسون آذربايجان. تصحيح كتاب از روى نسخه منحصر به فرد كتاب (متعلق به كتابخانه كاخ موزه گلستان تهران) صورت گرفته است. نامه‌هاى مظفرالدين شاه در دوره ولايتعهدى بر اهميت آن مى‌افزايد.
18. سفرنامه كجلر، اثرى منحصر به فرد و بى‌نظير، از يكى از خوانين عياش قاجار طايفه افشار كه از ملازمان عباس ميرزا نايب‌السلطنه بوده و به شرح تفريح و شكار و عياش در آن زمان وليعهد نامدار قاجار مى‌پردازد. تصحيح كتاب از روى نسخه منحصربه فرد كتاب (كتابخانه ملى تهران) انجام گرديد.
19. سفرنامه هندوستان، اثر كم حجم محمود حسينى شيرازى، كه در اصل شرح سفراوست به بندر مامباى (بمبئى) هندوستان نسخه منحصر به فرد اين سفرنامه در كتابخانه مجلس نگهدارى مى‌شود.
20. سفرنامه رضوى، دومين سفرنامه نظام‌العما تبريزى، كه گزارش سفر تاريخى و منزل به منزل او است به خراسان رضوى، از تبريز به مشهد و بالعكس و آكنده از غزليات اين روحانى اديب و سياستمدار عصر قاجار. نسخه خطى آن در كتابخانه مجلس و فنى چاپ در كتابخانه تبريز موجود بوده و در نسخه هيچ اختصاصى با يكديگر ندارند. به دليل وجود نامه‌هاى ناصرالدين شاه قاجار به نظام‌العلما و بيش از 30 غزل، قصيده و قطعه نویسنده، از اهميت بسزايى برخوردار است.

    آخرين و چهارمين مجموعه در سال اول انتشار سفرنامه‌هاى خطى فارسى تنها 3 سفرنامه و چهار نسخه را در برمى‌گيرد:

21. سفرنامه فريدالملك، اثر ميرزا محمدعلى خان فريدالملك همدانى كه شامل دو رساله سفرنامه خوزستان، هند و اروپا و نيز روزنامه (وقايع يوميه) فريدالملك است و تصحيح كتاب از روى 2 نسخه خطى متعلق به كتابخانه آستان قدس رضوى كه در حال حاضر نسخه منحصر به فرد كتابخانه‌هاى موجود جهان است، انجام شده است.
22. سفرنامه سودان، كه مجموعه 5 نسخه خطى است و همه اين 5 نسخه نيز منحصربه فرد مى‌باشند و اولين سفرنامه فارسى درباره كشور سودان به حساب مى‌آيد.

    به دليل آن كه تمام اين 5 كتاب به جهت آشنايى با محل و چگونگى قيام محمد احمد سودانى (مهدى سودانى) نگاشته شده، از اهميت بسزايى در تاريخ آفريقا و سودان شناسى برخوردار است.

    مرآت‌ الارض، شاهكار تاريخى و جغرافيايى محمد خان لواسانى مجدالملك سينكى، دولتمرد اديب عصر ناصرى، كه به دليل پرداختن به جزئيات جغرافيايى پنج قاره در عصر قاجار از اهميتى دو چندان برخوردار است.

    نسخه خطى منحصر به فرد آن در كتابخانه مجلس نگهدارى مى‌شود.

    مؤلف (مصحح) در ابتداى هر جلد پس از «يادداشت مجموعه» در مقدمه آن جلد به اجمال سفرنامه‌هاى موجود در آن را معرفى مى‌كند. همچنين در ابتداى هر سفرنامه به ارائه بيوگرافى نویسنده سفرنامه مى‌پردازد.

وضعیت کتاب

كتاب حاضر؛ مشتمل بر فهرست مطالب در ابتداى هر جلد و پاورقى‌هايى به قلم مصحح(مؤلف) مى‌باشد.

منابع مقاله

1. يادداشت مجموعه (به قلم مصحح).
2. متن كتاب.
3. سايت آفتاب، سفرنامه‌هاى خطى فارسى، 1388/11/28.