حماسه: شناخت‌نامۀ حماسه‌های ایران و جهان

حماسه
پدیدآوران	اولاد، فروغ (نویسنده)
ناشر	چشمه
مکان نشر	تهران
سال نشر	1400
شابک	‎6ـ0801ـ01ـ622ـ978
کد کنگره	‏

حماسه: شناخت‌نامۀ حماسه‌های ایران و جهان تألیف فروغ اولاد، حماسه سرگذشت یک قوم، تبار و ملت است؛ ملتی که پیرامون خود و جهان را از دریچۀ خاصی می‌بیند. حماسه در وحدت ملی و وحدت اقوامی شکل گرفته است که در یک سرزمین سکونت دارند و سرنوشت یک ملت و شکست‌ها و پیروزی‌هایش به حفظ و رونق فرهنگی اصیل و غنی گره خورده است. اما حماسه در ابعاد جهانی هم مطرح است. مضمون اصلی و خمیرمایۀ هر حماسۀ اصیل و بزرگی انسان‌مداری و ترسیم سرنوشت انسان با تمامی رمزورازهای آن است.

گزارش کتاب

حماسه سرگذشت یک قوم، تبار و ملت است؛ ملتی که پیرامون خود و جهان را از دریچۀ خاصی می‌بیند. حماسه در وحدت ملی و وحدت اقوامی شکل گرفته است که در یک سرزمین سکونت دارند و سرنوشت یک ملت و شکست‌ها و پیروزی‌هایش به حفظ و رونق فرهنگی اصیل و غنی گره خورده است. اما حماسه در ابعاد جهانی هم مطرح است. مضمون اصلی و خمیرمایۀ هر حماسۀ اصیل و بزرگی انسان‌مداری و ترسیم سرنوشت انسان با تمامی رمزورازهای آن است.

اگر گیلگمش، مهابهارات، ایلیاد و شاهنامه حماسه‌های بزرگ جهان محسوب می‌شوند، از آن‌رو است که افزون بر تصویرکردن تقدیر و رازورمزهای اجتماعی، فرهنگی و روان‌شناختی یک ملت، تقدیر انسان، اسرار و اعماق روح او را کاویده‌اند.

حماسه هم داستان شفاهی و هم نوشتاری را دربر می‌گیرد و می‌تواند دربارۀ موضوعات متنوعی مانند اسطوره‌ها، افسانه‌های قهرمانی، تاریخ‌نامه‌ها، قصه‌های دینی، داستان‌های حیوانات یا حتی دربارۀ نظریات فلسفی یا اخلاقی باشد. شعر حماسی متضمن روایاتی در باب اعمال قهرمانان ملی است که به شکل شفاهی از اعصار قهرمانی باقی مانده‌اند. این اعصار را بسیاری از ملت‌ها پشت‌سر گذاشته‌اند، به‌ویژه اعصاری که در طی آنها ملت‌ها در مراحل تحول خود برای کسب هویت ملی جنگیده‌اند و از خود دفاع کرده‌اند.

در فصل نخست به بررسی و تحلیل ژانر حماسه، ساختار و خصیصه‌های آن پرداخته شده است. نویسنده در نشان دادن حماسه‌های کهن جهان سراغ شاخص‌ترین نمونه‌ها رفته و ویژگی‌های هر یک را بیان کرده است: «اودیسه داستان تقابل و تضاد زندگی و مرگ است و برداشتی دیگر از جهان وضعیت انسان را وصف می‌کند که با ایلیاد تا حدی متفاوت است. قهرمان حماسه اودیسه نمایانگر سردانی انسان در مقابله با زندگی و مرگ در عین حال نشان‌دهندۀ عظمت اوست. در این حماسه، خدایان کنار انسان‌ها هستند و نفوذی شگفت و سرنوشت‌ساز دارند. دنیای دور و بر اولیس پر از فریب و جادو است و همین صحنه‌هاست که این حماسه را واقعی‌تر و به جهان ما نزدیک‌تر می‌کند؛ جهانی که باید با آگاه با آن روبه‌رو شد و باید برای زندگی سالم و دغدغه مبارزه کرد تا همچون اولیس سرگردان بر سرگردانی چیره شد.

حماسه در ایران از دوران باستان با زندگی مردم آمیخته بوده و رد آن بعدها در دوران‌های دیگر هم تداوم یافته است: «اگرچه حماسه ایرانی در دوره میانه، یعنی ادوار اشکانی و ساسانی تا سده سوم بعد از اسلام در ادبیات پارتی (پهلوی اشکانی) و فارسی میانه (پهلوی ساسانی) وجود داشته و سنت حماسی این ایام بس پررنگ بوده، ادبیات حماسی دوره میانه اصولا به صورت ادبیات شفاهی رواج داشته است. تنها حماسه باقی مانده از این دوران یادگار زریر است که اصل پارتی داشت. اکثر نوشته‌های حماسی پهلوی به گونه شفاهی بر زبان کوسانان و خنیاگران جاری بوده و نسل به نسل در حافظه ایرانیان نقش بسته بود. در دوران اسلامی این آثار حماسی به عربی یا فارسی برگردانده شد یا از بین رفت».

نویسنده برای رصد حماسه‌های ایرانی سراغ خاوران‌نامه و رستم‌نامه رفته و در وصف خاوران‌نامه می‌نویسد: «نام دیگر این منظومه اعراب‌نامه است. شاعر خود آورده که منظومه‌اش را بر اساس یک کتاب عربی به نظم کشیده است. بر اساس تاریخ، امام علی(ع) هرگز به شرق ایران و سرزمین خاوران سفر نکرده است و این قصه حماسی انعکاسی از ارادت عمیق دسته‌ای از پیروان مشی آن امام است. چنان‌که هنوز بعضی از افغان‌ها مرقد آن امام را در شهر مزار شریف می‌دانند».

«در ادبیات معاصر ایران حماسه‌های طنزآمیز تحت تاثیر وقایع زندگی انسان معاصر است و قهرمان اصلی آن به نوعی «پهلوان پنبه» است، یعنی کسی که مانند دن‌کیشوت در توهم و خیال به سر می‌برد، اوضاع جهان را مطابق دنیای بسته خود می‌بیند و تفسیر می‌کند، بهترین نمونه این نوع شخصیت داستانی در ادب معاصر فارسی دایی‌جان ناپلئون اثر ایرج پزشک‌زاد است.

«حماسه‌های شرق دور» به چین و ژاپن می‌پردازد. به باور مولف در چین حماسه به آن معنی که در سرزمین‌های باستان شکل گرفته در چین وجود ندارد، اما با این حال افسانه‌هایی درباره قهرمانان چینی را تشریح کرده است. ضمن اینکه چند صفحه را به شرح و بسط حماسه «سه قلمرو پادشاهی» اختصاص داده است.

«حماسه‌های غربی در قرون وسطی» با «حماسه بیوولف» در اسکاندیناوی آغاز می‌شود که به اعتقاد جان. آر. آر. تالکین «بیوولف» بیشتر شبیه یک مرثیه غنایی است تا یک اثر حماسی. بعد مجموعه کوتاه و ناتمام هیلده براند در 67 بیت به نبرد تن به تن پدر و پسر اشاره دارد و «سرود رولان» که به اعتقاد مولف اولین و زیباترین اثر حماسی فرانسوی است که به یک نبرد تاریخی می‌پردازد. «اداها» نیز که مجموعه‌ای از نوشته‌های ایسلندی باستان در قرن سیزدهم است و در ادامه کمدی الهی که شاهکار دانته آلیگیری است.

در قرن هفدهم شاعرانی چون جان میلتون و جان درایدن حماسه‌سرایی کردند که مولف در «حماسه‌های بعد از رنسانس» سراغ آنها رفته است و بیش از همه «لوزیاد»، «دن کیشوت»، «بهشت گمشده» را بررسی کرده است: «در قرن هجدهم، دنی دیدرو و اصحاب دایره‌المعارف در فرانسه و دیگر فیلسوفان اروپا، راسیونالیسم و عقل‌گرایی را ترویج کردند و در عرصه حماسه الگزاندر پوپ ظهور کرد. در قرن نوزدهم علوم انسانی قوت بیش‌تری یافتند و تجربه‌گرایی و نگاه عینی‌گرا به پدیده‌ها در کنار درون‌نگری و خیال‌پردازی‌های رمانتیک‌ها ملاک و معیار قرار گرفت».

«حماسه در قرن هجدهم» نگاهی به آثار پوپ و ولتر دارد و یکی از آثار ولتر را چنین نشان می‌دهد: «ولتر حماسه آتریاد را در سال 1728 نوشت. این منظومه درباره قهرمانی‌های آنری چهارم پادشاه محبوب فرانسوی‌هاست به پاس آنکه به جنگ‌های مذهبی پایان داد. آنریاد از نظر سبک تقلیدی خشک و پرتکلف از حماسه انه‌اید ویرژیل بود، اما معاصرانش در این اثر فقط آرمان کریمانه تسامح و تساهل را می‌دیدند، موضوعی که الهام بخش شاعر در آفریدن این حماسه بود».

در فصل «حماسه در قرن نوزدهم»، مولف نقش شعر را در نشان دادن حماسه به ویژه در فرانسه پررنگ می‌داند و در «حماسه در قرن بیستم» به ویژگی آن در دوران مدرن می‌پردازد: «یکی از نشانه‌های حماسه مدرن این است که حماسه در عصر جدید مدام جایگاه تولیدات «دسته دوم» را منعکس می‌کند و نویسنده‌اش در حالی که به کتاب‌های موجود در قفسه کتاب و به بایگانی متون قبل از خود می‌نگرد، دست به قلم می‌برد».

«حماسه در شعر معاصر ایران» موضوعی است که به نظر نویسنده کمتر به این موضوع پرداخته شده است. برای همین او حماسه را در شعر شاعران معاصر از جمله مهدی اخوان ثالث (آخر شاهنامه)، سیاوش کسرایی (آرش کمانگیر) و احمد شاملو (ابراهیم در آتش) نشان می‌دهد؛ ضمن اینکه با ارجاع به منابع معتقد است که کاربرد و شکل حماسه در اشعار هر سه به شکل متفاوتی است.

نویسنده «حماسه در شعر غرب» را هم رصد کرده و برخی آثار چند شاعر مطرح غرب چون ازرا پاوند، تی.اس الیوت، سن ژون پرس، کارلوس ویلیام، درک والکات را بررسی کرده و درباره نقش جنگ جهانی اول در نگاه شاعران غرب می‌نویسد: «بی‌شک جنگ جهانی اول و وقایع غم‌انگیزش در سه اثر معروف «سرزمین سترون» اثر تی.اس الیوت، «اولیس» اثر جمیز جویس و «سرودها» از ازرا پاوند تاثیرگذار بوده است و روایات حماسی و قهرمانی در پی آن خلق شده‌اند. به همین سبب هر سه شاهکار بیانگر تصاویر تراژیک، پاره پاره، سرشار از تصاویر اجساد تکه تکه و دفن نشده و تصاویری هولناک از سرزمین سوخته، نابارور و خشک‌اند».

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات