بازخوانی اندیشه‌های مرتضی‌قلی هدایت (صنیع‌الدوله)

بازخوانی اندیشه‌های مرتضی‌قلی هدایت (صنیع‌الدوله)
پدیدآوران	علیزاده، پیام (نویسنده)
ناشر	مگستان
مکان نشر	تهران
سال نشر	1401
شابک	‎0ـ94ـ6623ـ622ـ978
کد کنگره	‏

بازخوانی اندیشه‌های مرتضی‌قلی هدایت (صنیع‌الدوله) تألیف پیام علیزاده؛ مرتضی‌قلی هدایت از جمله تربیت‌یافتگان اواخر دورۀ ناصری است که تأثیر عمل و اندیشۀ او تا پایان عمر در متن تاریخ سیاسی ایران مشهود است. این کتاب مروری است بر آثار و افکار مرتضی‌قلی هدایت مشهور به صنیع‌الدوله که در آن تلاش شده با اتکا به منابع معتبر به بازخوانی اندیشه‌های اقتصادی و سیاسی او پرداخته شود.

ساختار

کتاب در سه فصل به نگارش درآمده است.

گزارش کتاب

انقلاب مشروطه از آن حیث که سبب بیداری ایرانی از خوابی چندصدساله بود و همچنین ویژگی‌هایی خاصی که اساسی‌ترین آن برقراری حکومت قانون بود، اهمیت فراوانی دارد. از سوی دیگر ویژگی‌های منحصربه فرد مشروطه سبب شد تا پیش‌زمینه‌های فکری ورود ایرانیان به جهان اندیشۀ معاصر فراهم شود. اما با وجود گذشت بیش از صد سال از تاریخ‌نگاری و بررسی تحولات مشروطه، هنوز نیازمند نگاه جدی و علمی به مشروطه هستیم.

پس از سقوط صفویه و برآمدن قاجار نشانه هایی از تحول در اندیشه و افکار نو نمی‌توان یافت. ثبات و امنیت حاصل از دورۀ آقامحمدخان در ایران سبب شد تا در سال‌های پس از آن و در سلطنت فتحعلی‌شاه زمینۀ خلق اندیشه‌های نوین فراهم آید. هنگامی که خبر قتل عام ایرانیان در گنجه به فتحعلی شاه رسید، او عباس‌میرزای جوان را که شاهزادۀ توانمندی بود، به همراه هیئتی از بزرگان قاجار به تبریز روانه کرد تا خط مقدم جنگ در برابر روسیه را شکل دهد. تاریخ به گونه‌ای رقم خورد که این خط مقدم نه‌تنها در جنگ با ابزار و ادوات روسیه، بلکه با اندیشۀ آنان نیز تقابل داشت و این برخورد و مشاهدات حاصل از آن جرقه‌ای در ذهن عباس میرزا و دیگر ایرانیان آگاه را روشن کرد.

پس از آنکه مشخص شد صرف داشتن توپ و ادوات جنگی، گره‌گشای کار فروبسته نمی‌شود، در ایران مدارسی همچون دارالفنون تأسیس شد و نسبت به تغییر در ساختار اداری ـ نظامی انجام شد که حاصل آن نیز شفابخش نبود. کار سترگی که بنیان‌گذاران مشروطه انجام دادند، از آن حیث که ثمرۀ آن کوشش برای برپایی یک حکومت بر مبنای قانون بود، در آسیا نیز سرآمد بود و اندک ممالکی پیش یا همگام با آن به چنین دستاورد مهمی رسیده بودند. در میان روشنفکران این دوره، نقش کسانی که تحصیل‌کردگان خارج از ایران یا در رفت‌وآمد با ممالیک در حال تغییر در همسایگی ایران بودند، پررنگ‌تر است. ادامۀ این روند تا میانۀ دورۀ ناصری سبب ایجاد تغییراتی در ساختار اداری ایران شد و همچنین آثار مهمی نیز در زمینه‌های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و حتی فلسفی توسط شخصیت‌هایی همچون طالبوف، آخوندزاده، ملکم‌خان، مراغه‌ای و مستشارالدوله ترجمه و تألیف گردید. همچنین روزنامه نیز در ایران چاپ و گسترش یافت و سبب شد تا هم‌زمان با تسریع حوادث منجر به مشروطه، موجی جدید از میل به تغییر در ایرانیان به وجود آید؛ روزنامه‌هایی مانند قانون، اختر، پرورش و حکمت هر یک به‌نوعی ضمن آنکه تعدادی از اهل اندیشه را گرد خود جمع کرده بودند، موجبات نشر افکار نو را نیز فراهم آورده بودند.

مرتضی‌قلی هدایت از جمله تربیت‌یافتگان اواخر دورۀ ناصری است که تأثیر عمل و اندیشۀ او تا پایان عمر در متن تاریخ سیاسی ایران مشهود است. این کتاب مروری است بر آثار و افکار مرتضی‌قلی هدایت مشهور به صنیع‌الدوله که در آن تلاش شده با اتکا به منابع معتبر به بازخوانی اندیشه‌های اقتصادی و سیاسی او پرداخته شود.

در فصل نخست به اقدامات صنیع‌الدوله در تأسیس کارخانه‌ها وصنایع که عمدتا از مظاهر انقلاب صنعتی اروپا بودند، پرداخته شده است؛ با تأکید بر این موضوع که صنیع‌الدوله در این برهه هنوز به عرصۀ سیاست ورود نکرده و مشاغل دولتی او با توجه به ساختار حکومت قاجاری اثرگذاری خاصی نداشته‌اند.

در فصل دوم مشخص می شود صنیع‌الدوله با ورود به عرصۀ سیاست و ذهنیتی متأثر از انقلاب صنعتی اروپا، به‌واسطۀ تحصیل در آلمان و همچنین آشنایی نسبی از قانون در اروپا، از معدود رجال سیاسی مشروطه است که با تمام کاستی‌ها، به قدر وسع کوشید تا گامی اثربخش در اصلاح وضعیت ایران بردارد. اقدامات او به تأسیس کارخانجات و صنایع خلاص نمی‌شود و کارخانۀ ماهوت‌بافی و آهنگری نیز از دیگر تلاش‌های او در این عرصه به شمار می‌رود که این کوشش تنها در چارچوب اندیشه‌های صنیع‌الدوله قابل تحلیل است.

رسالۀ «راه نجات» اثر صنیع‌الدوله به دو دلیل حائز اهمیت است؛ نخست آنکه تأکید نویسنده بر تأسیس راه‌آهن در آن برهه می‌توانست ایران را به مسیر ترقی در صنعت هدایت کند و از سوی دیگر برای اولین بار طرحی که سال‌ها پیش افکار آن در میان ایرانیان بود و دست‌کم در رسالۀ کاشف‌السلطنه به فواید آن اشاره شده بود، بر اساس یک محاسبه دقیق مالی و برنامۀ بلندمدت نقشۀ اجرای آن ارائه شد. در فصل سوم کتاب به بازخوانی این رساله و نقش صنیع‌الدوله در این دوره پرداخته شده است.

در بخش ضمایم کتاب بخشی از اسناد که در دورۀ مجلس شورای ملی از قبیل مذاکرات و لایحه‌ها ارائه شده، آورده شده است.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات