ابن ‌ونان، احمد بن محمد

ابن ‌ونان، احمد بن محمد‏
نام کامل	ابن ‌وَنّان، ابوالعباس احمد بن ‌محمد حِمْیَری فاسی
لقب	حمیری فاسی
نسب	بنی معقل
نام پدر	محمد
رحلت	1187ق
اطلاعات علمی
اساتید	محمد بن ‌قاسم جَسّوس، عمر فاسی، محمد بن ‌حسن بَنّانی
معاصرین	سلطان محمد بن ‌عبدالله علوی
برخی آثار	الشمقمقیة

ابن ‌وَنّان، ابوالعباس احمد بن ‌محمد حِمْیَری فاسی (متوفای 1187ق/1773م)، ادیب و شاعر مراکشی.

خاندان

ونّان، نام جد او بود که نسبش به اعراب بنو مَعقِل ساکن تُوات در صحرای مغرب می‌رسید. این اعراب بعدها به فاس نقل مکان کردند. خاندن وی در فاس به بنوملوک معروف بودند و او را از باب انتساب به قبایل کهن یمن و یا انصار حمیری می‌خواندند. تاریخ و محل تولد او روشن نیست.

تحصیل

وی نخست در خدمت پدر، نحو و ادب و شعر عرب آموخت و سپس نزد علمای فاس، چون محمد بن ‌قاسم جَسّوس، عمر فاسی، محمد بن ‌حسن بَنّانی، محمد تاودی بن ‌سوده و دیگران، فقه و لغت فرا گرفت.

پدر

پدر ابن ‌ونّان، با آنکه از شنوایی بی‌بهره بود، به برکت طبع شعر و نکته‌پردازی و لطیفه دانی به بارگاه سلطان علوی، محمد بن ‌عبدالله (1170-1204ق/1757-1790م) راه یافت و ندیم او گردید. سلطان نیز به سبب شوخ‌طبعی و ظرافت او، وی را به نام شاعر بذله‌گوی کوفه، ابوالشمقمق خواند. این نام نه تنها بر وی که بر پسرش ابن ‌ونّان نیز باقی ماند. از همین جاست که ارجوزه معروف او را نیز شمقمقیّه نامیده‌اند. ابن ‌ونّان در دوران حیات پدر نتوانست شعر خود را نزد سلطان بخواند، تا عاقبت چاره را در آن دید که خود بر سر راه سلطان بایستد و قصیده را به بانگ بلند خواند. این شیوه کارگر افتاد و ا بن ‌ونّان از آن پس از صلات سلطان برخوردار گردید.

آثار

الشمقمقیة. ابن ‌ونان همه شهرت خود را به همین ارجوزه مدیون است. وی این ارجوزه را در 275 بیت به قافیۀ «قاف» و در مدح محمد بن ‌عبدالله سروده است. مضامین عمومی این ارجوزه عبارتند از: نسیب و یاد یار سفر کرده و زاری بر اطلال و دمن، وصف دلدار، فخر، گفت و گو با حسود، امثال و پند و اندرز، مدح شعر، مدح سلطان، ستایش از ارجوزه خویش. نیمه اول شعر که شامل حکم و امثال و وصایاست، مشحون از الفاظ غریب بیابانی است. در نیمه دوم آن، شاعر خواسته است که روش ابن ‌دُرید را در المقصورة تقلید کند و در این راه آنچنان پیچیده سخن گفته است که بدون شرح و تفسیر چیزی از کلام او فهمیده نمی‌شود. تنها فایده‌ای که از این ارجوزه بر می‌آید، آن است که نشان می‌دهد شاعر در لغت عرب و ایام و اخبار تبحر داشته و از این جهت می‌توان آن را یک اثر تعلیمی تلقی کرد و بی‌گمان سبب شهرت وسیع ارجوزه نیز همین بوده است. با این همه برخی از ادبای مغرب در تمجید وی مبالغه کرده‌اند، مثلاً ا بن ‌سوده آن را مایه افتخار و نمونه ارزنده شعر مغربی انگاشته است. این ارجوزه جداگانه ضمن مجموعه‌ای از متون علمی در فاس به سال 1315ق چاپ سنگی شده است و بر آن شرح بسیاری نوشته‌اند که از آن جمله است: 1. زهر الافنان من حدیقه ابن ‌الونّان، از ابوالعباس احمد بن ‌خالد ناصری، فاس، 1314ق/1896م؛ 2. اقتطاف زهره الافنان من دوحه قافیه ابن ‌الونّان، از ابوحامد محمد مکی بن ‌محمد بِطاوری، فاس، 1333ق/1915م؛ 3. شرح الشمقمقیة، از عبدالله کنون حسنی که بارها از جمله در 1979م در قاهره به چاپ رسیده است. شروح دیگری نیز بر آن نوشته شده که نسخ خطی آنها در مراکش و مکناس موجود است. .

منابع مقاله

محقق، سیمین، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1374.