پنج رساله سیاسی از دوره قاجار

پنج رساله سیاسی از دوره قاجار
پدیدآوران	رحمانیان، داریوش (نویسنده) حاتمی، زهرا (نویسنده)
ناشر	نشر علم
مکان نشر	تهران
سال نشر	1396ش
شابک	‎9789642248728
موضوع	ایران‌ -- تا‌ریخ‌ -- قا‌جا‌ریا‌ن‌، ۱۱۹۳ - ۱۳۴۴ق‌,ایران‌ -- تا‌ریخ‌ -- قا‌جا‌ریا‌ن‌، ۱۱۹۳ - ۱۳۴۴ق‌. -- دخا‌لت‌ انگلستا‌ن‌,ایران‌ -- تا‌ریخ‌ -- قا‌جا‌ریا‌ن‌، ۱۱۹۳ - ۱۳۴۴ق‌. -- سیا‌ست‌ و حکومت‌
زبان	فارسی
کد کنگره	‏DSR۱۳۱۱/ر۳۵،پ۹

پنج رساله سیاسی از دوره قاجار (جهادیه محمدکریم خان کرمانی) (هدایة المجاهدین محمدتقی بروجردی) (جهادیه ناصریه در جنگ ایران و انگلیس حاجی میرزا عسکری) تألیف داریوش رحمانیان، زهرا حاتمی؛ از روزگار قاجاریه رساله‌های بسیاری در نقد اوضاع سیاسی، اجتماعی و ضرورت اصلاحات و نوسازی برجای مانده که تصحیح انتقادی همراه با تفسیر و تحشیه‌ی آن‌ها می تواند سطح آگاهی‌های ما را از روند تحول تدریجی در اندیشه سیاسی روزگار قاجاریه، افزایش دهد و زمینه‌ای برای درک بهتر رویدادهای مهم و تأثیر گذار سال‌های انقلاب مشروطه فراهم آورد. نیز پژوهشگران تاریخ ایران را با اندیشه‌های افراد گم نام یا کمتر شناخته شده‌ای آشنا سازد. مجموعه‌ی حاضر دربردارنده پنج رساله شامل سه جهادیه و دو رساله انتقادیه از دوره‌ی قاجاریه است.

گزارش کتاب

از روزگار قاجاریه رساله‌های بسیاری در نقد اوضاع سیاسی، اجتماعی و ضرورت اصلاحات و نوسازی برجای مانده که تصحیح انتقادی همراه با تفسیر و تحشیه‌ی آن‌ها می تواند سطح آگاهی‌های ما را از روند تحول تدریجی در اندیشه سیاسی روزگار قاجاریه، افزایش دهد و زمینه‌ای برای درک بهتر رویدادهای مهم و تأثیر گذار سال‌های انقلاب مشروطه فراهم آورد. نیز پژوهشگران تاریخ ایران را با اندیشه‌های افراد گم نام یا کمتر شناخته شده‌ای آشنا سازد که عمدتا آثار، افکار و آراء شان در پرتو بزرگی نام و آثار اندیشه گران نامی به فراموشی سپرده شده اند.

مجموعه‌ی حاضر دربردارنده پنج رساله شامل سه جهادیه و دو رساله انتقادیه از دوره‌ی قاجاریه است.

«جهادیه محمدکریم خان کرمانی (1225- 1288 ق)»، «هدایة المجاهدین» نوشته محمدتقی بروجردی و رساله کوتاه و کم حجم «جهادیه ناصریه در جنگ ایران و انگلیس» به قلم حاجی میرزا عسکری، امام جمعه مشهد (1211، 1280 ق) بخش نخست کتاب حاضر را شکل داده اند. به جهادیه‌های محمدکریم خان کرمانی و محمدتقی بروجردی، در ادامه سنت جهادیه نویسی عصر فتحعلی شاهی و به عنوان حلقه واسطی بر نگارش این دست آثار تا اواخر دوره قاجاریه باید نگریست. رساله‌هایی که بنا بر ضرورت ترغیب مسلمانان به دفاع از دارالاسلام ایران در مقابله با دارالفکر نوشته شده اند و تلاش می کردند مردم را به اطاعت از پادشاه قاجاری به عنوان تنها حکمران شیعه جهان و فردی مورد اعتماد علمای شیعه برانگیزانند.

رساله‌های «سر مکتوم» و رساله «در اوضاع سیاسی ایران» به ترتیب از میرزا هدایت‌الله وزیر دفتر (1234، 1310 ق) و میرزا حسن خان سرتیپ ملقب به معتمد السلطان در بخش دوم جای گرفته اند. این رساله‌های انتقادی در کنار آثار انتقادی مهم دیگری که در دهه 1280 ق نوشته شده اند، ماحصد دوره‌ی پس از سقوط میرزا آقاخان نوری هستند. در این دوره حتی شاه هم به ضرورت و لزوم انجام اصلاحات در ایران پی برده، قدم هایی هرچند مقطعی، کوتاه، نابسنده و موقتی در جهت نوسازی نظام اداری - سیاسی ایران برداشته بود.

درباره چرایی انتخاب رساله‌های پنج گانه حاضر باید گفت به دلیل شکست ایران در جنگ با انگلیس که زمینه ساز انعقاد عهدنامه پاریس در سال 1273 ق و جدایی همیشگی بخشی دیگر از خاک ایران در دوره قاجاریه گردید، تنها یکی از نشانه‌های روند ضعف و زوال و انحطاطی بود که ایران زمین از دهه‌های پیش به آن گرفتار آمده بود. بی ثباتی طولانی مدت سیاسی پس از سقوط صفویه تا روی کار آمدن حکومت قاجاریه و روند رو به افزایش احساس بیگانگی برخی اقوام ایرانی مرزنشین با حکومت مرکزی، حضور و نفوذ همسایگان تحمیلی ای چون انگلستان و تلاش آن کشور در جهات حفظ منافع خود در هندوستان، ناکام ماندن اصلاحات میرزا تقی خان و نتایج و اثرات صدرات هفت ساله میرزا آقاخان نوری که بازنشستگی به شیوه اداری ایران پیش از امیرکبیر بود و شبهاتی درباره همکاری او با انگلیسی‌های وجود داشت، همه و همه زمینه ساز جدایی هرات از خاک ایران گردید. رویدادی که ضربه‌ای سهمگین بر حیثیت ایران و سلطنت قاجاریه وارد آورده پریشانی و اغتشاش امور اداری در دوره صدارت میرزا آقاخان و تفاوت‌های فاحش آن با دوره پیشین را در نظر شاه قاجاری عیان ساخته نه تنها به عزل او و فرزندان و اقوامش از مناصب دولتی انجامید که سبب ساز الغای منصب صدارت و تأسیس نهادهای جدید شبه قانون گذاری و وزارتخانه‌های جدید شد.

منابع مقاله

کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران