احدب، ابراهیم

احدب، ابراهیم بن علی ‌
نام کامل	ابراهیم بن علی؛
نام‌های دیگر	احدب، ابراهیم بن علی؛ ابراهیم احدب؛
تخلص	احدب؛
نسب	طرابلسی؛
نام پدر	علی؛
ولادت	1242ق؛
محل تولد	طرابلس؛، لبنان؛
محل زندگی	لبنان؛
رحلت	1308ق؛
مدفن	بیروت (محل وفات)؛
طول عمر	66؛
فرزندان	سعید، حسین؛
دین	اسلام؛
مذهب	‌ حنفی؛
پیشه	ادیب، نویسنده‌، شاعر، قاضی؛
منصب	قاضی؛
اطلاعات علمی
درجه علمی	ادیب، نویسنده‌، شاعر، قاضی حنفی؛
اساتید	عُرابی، عبدالغنی رافعی؛
مشایخ	‌
معاصرین	سلطان عبدالمجید، سعیدبك جنبلاط، یوسف اسیر، ناصیف یازجی، بطرس بستانی، حسین بیهم، سلیم افندی رمضان، عبدالهادی ابیاری، محمد رشدی پاشا، محمد راشد پاشا، مصطفی پاشا، محمد صادق پاشا، عبدالقادر جزایری سلیم بسترس، حسین بیهم،
برخی آثار	1- فرائد اللآل فی مجمع الامثال، 2- كشف المعانی و البیان عن رسائل بدیع الزمان؛

اَحْدَب، ابراهیم بن علی (۱۲۴۲-۱۳۰۸ ق / ۱۸۲۶-۱۸۹۱ م)، ادیب، نویسنده‌، شاعر و قاضی حنفی،

نام، زادگاه

وی در طرابلس شام در خاندانی مشهور زاده شد و در بیروت اقامت گزید. در برخی منابع نام او به اشتباه ابراهیم بن حسین آمده است.

تحصیلات، اساتید

احدب در ۹ سالگی قرآن و احكام آن را نیك فرا گرفت و به علم تجوید تسلط كامل یافت. وی تحصیلات خود را در مدارس معروف آن زمان آغاز كرد و صرف و نحو، معانی و بیان، فقه، كلام، اصول، حدیث، تفسیر، فرائض (مبحث ارث)، منطق و فنون ادبی را ابتدا در مدرسۀ «سِقرقیه» نزد استادان برجسته‌ای چون عُرابی و سپس در مدرسۀ «طُواشیه» نزد عبدالغنی رافعی فرا گرفت. رافعی كه تنها ۶ سال از احدب بزرگ‌تر بود، توجه خاصی نسبت به اونشان می‌داد، به‌گونه‌ای كه میان آن دو علاوه بر رابطۀ استاد و شاگردی، دوستی استواری نیز برقرار بود.

قدرت حافظه

احدب مردی بلند همت، خوش خلق و پاك سرشت بود؛ دربارۀ قدرت حافظۀ وی گفته‌اند كه بسیاری از احادیث نبوی، مقامات همدانی و حریری وكتاب‌های متعددی در زمینه‌های ادب، صرف و نحو، فقه، معانی و بیان، منطق و حجم گسترده‌ای از امثال و نوادر و اشعار كهن و معاصر عرب را از حفظ می‌خوانده است.

تدریس، مناصب

وی از ۱۲۶۴ ق به مدت ۴ سال درطرابلس و بیروت به تدریس صرف و نحو، فقه و معانی و بیان پرداخت، سپس به استانبول رفت و مورد استقبال سلطان عبدالمجید (سل‍ ۱۸۳۹-۱۸۶۱ م) قرار گرفت و در قصیده‌ای وی را مدح گفت، تا اینكه سعیدبك جنبلاط حاكم استان شوفین لبنان او را فرا خواند و تربیت فرزندان خود و فرزندان برخی كارگزارانش را به او سپرد و در ۱۲۶۷، یا ۱۲۶۸ ق او را به عنوان مشاور قضایی در منطقۀ «المختاره» به كار گمارد.

همسر، فرزندان

احدب در المختاره، دختری از خانواده‌ای سرشناس را به همسری گرفت كه ۵ پسر برای او آورد. از این پسران، سعید و حسین در حفظ و چاپ آثار پدر كوشش بسیار كرده‌اند.

بازگشت به طرابلس، مناصب

احدب در پی بروز اختلافات میان دروزی‌ها و مسیحیان در ۱۲۷۶ ق به زادگاهش طرابلس بازگشت و سپس در ۱۲۷۷ ق به بیروت فراخوانده شد و در آنجا به مقام «مدرس سلیمانی» كه اختصاص به استادان بلندمرتبه داشت، نایل آمد. در همان احوال مناصبی در دستگاه قضای بیروت بدو واگذار شد: ابتدا قائم مقام و سپس رئیس دفتر دادگاه بیروت گردید و بیش از ۳۰ سال بر این منصب بود.

وی همچنین در كنار یوسف اسیر، ناصیف یازجی، بطرس بستانی، حسین بیهم و سلیم افندی رمضان به عضویت مجلس معارف بیروت ـ كه از نخستین مجامع علمی و فرهنگی بیروت است ـ درآمد. احدب همچنین در فقه حنفی به مقام والایی رسید، چنانكه دادگاه‌های لبنان بر مبنای فتواهای او عمل می‌كردند.

وی در ۱۲۸۹ ق در سفری به مصر با بزرگان و ادبا و علمای آنجا به‌ویژه عبدالهادی ابیاری ملاقات كرد و مورد استقبال و تجلیل بسیار قرار گرفت. دیدار وی با ابیاری، منشأ ‌روابطی دوستانه بین آن دو شد كه تا مدت‌ها ادامه یافت؛ مكاتبات ادبی این دو در كتابی به نام الوسائل الادبیه فی الرسائل الاحدبیه گردآوری و چاپ شده است.

مدح درباریان و حاكمان

احدب با مدایح خود تحسین درباریان و حاكمان وقت را برانگیخت. وی علاوه بر سلطان عبدالمجید در مدح محمد رشدی پاشا، محمد راشد پاشا (از حكام سوریه)، مصطفی پاشا، محمد صادق پاشا، عبدالقادر جزایری و برخی دیگر از درباریان قصایدی سروده و گاه از پاداش‌های گرانبها برخوردار شده است. همچنین در رثای سلیم بسترس و حسین بیهم اشعاری دارد.

بدیهه‌سرایی

احدب در بدیهه‌سرایی مهارت خاصی داشت. به طوری كه گاه بیش از ۷۰ بیت شعر را در یك جلسه بالبداهه می‌سرود و در تمام آثارش حتی در مقالاتی كه برای برحی مجلات از قبیل ثمرات الفنون ـ كه خود مدتی سردبیر آن بود ـ می‌نوشت، به زیبایی شكل و قالب، بیش از استواری محتوی و مفهوم اهمیت می‌داد. پای‌بندی وی به نثر فنی متصنع در مقامات، رسائل، گفتارهای ادبی و حكمت‌آمیز، نمایشنامه‌ها، طرائف، نصایح و مواعظی كه تألیف كرده، نیز مشهود است.

مقامه‌نویسی

احدب در مقامه‌نویسی نیز چیره‌دست بود. مقامات وی كه به تقلید از همدانی و حریری نوشته شده، بیانگر دانش لغوی و قدرت نویسندگی اوست. مقامات احدب همچون مقامات حریری دو شخصیت اصی دارد، یكی ابوعمر دمشقی كه راوی است و دیگری ابومحاسن حسان كه قهرمان داستان‌هاست. وی عناوین مقاماتش را از نام شهرهای پیرامون برگرفته كه تا حدی نوگرایی به شمار می‌رود. بخش گسترده‌ای از مقامات او به وصف زن و جاذبه‌های وی اختصاص دارد كه در این زمینه به شدیاق در كتاب الساق علی الساق، نزدیك است. در شمارمقامات احدب بین ۸۰ و ۹۰ اختلاف است و تاكنون ۳۶ مقامه از وی منتشر شده است.

نمایشنامه‌نویسی

از سوی دیگر وی از پركارترین نمایشنامه‌نویسان عرب به‌شمار می‌رود، نمایشنامه‌های وی به تقلید از مارون نقاش (بنیان‌گذار نمایش غنایی) تركیبی است از دو بعد غنایی ونمایشی كه جنبۀ غنایی آن بخش نظر عمده‌تری را به خود اختصاص می‌دهد و صرف نظر از دو نمایشنامۀ تعلیمی وی كه با اندكی نوگرایی همراه است، بقیه نمایشنامه‌های او اقتباسی از نمایشنامه‌های فرانسوی، یا برگرفته از داستان‌های تاریخی ایرانی و اسطوره‌ای دورۀ ‌جاهلیت است.

نمایشنامه‌های مشهور احدب اینهاست: ابونواس مع جنان جاریه آل ثقیف، الاسكندر المقدونی، بولینه مولیان، جمیل بثینه و كثیره عزه، الزباء ملكه الحضر مع جذیمه الابراش، السیف و القلم، شیرین مع كسری ابرویز (خسروپرویز)، عبدالسلام الحمصی الملقب بدیك الجن مع زوجته ورد، عروه بن حزام مع محبوبته عفراء، فدرا (به ضمیمۀ یك بخش طنزآمیز)، فضل الشاعره و سعید بن حمید و محمد بن خاقان و عریب، قیس لبنی، مجنون لیلی، مزدك، المعتمد بن عباد، من تزوج بعد تجاوزه الستین بمن سنهادون العشرین، ‌المنخل الیشكری من المتجرده زوجه النعمان، الوزیر ابوالولید بن زیدون مع ولاده ابنه المستكفی الاموی الاندلسی، الوشی المرقوم فی حل المنظوم، یزید بن عبدالملك مع جاریتیه حبابه و سلامه. مجموعۀ نمایشنامه‌های وی توسط محمد یوسف نجم در بیروت (۱۹۸۵ م) با عنوان مسرحیات الشیخ ابراهیم الاحدب به چاپ رسیده است و احمد ابوخلیل قبانی برخی از نمایشنامه‌های وی را روی صحنه برده است. از جمله نمایشنامه‌های او كه بارها در بیروت به صحنه رفت، نمایشنامۀ [الوزیر ابو] الولید بن زیدون. .. است.

آثار

آثار چاپی

۱. ابداع الابداء لفتح ابواب البناء، در علم صرف، بیروت، ۱۲۹۹ ق / ۱۸۸۱ م.

۲. التحفه الرشدیه فی علوم العربیه، نمایشنامه‌ای آموزشی است و در ۱۲۸۵ ق / ۱۸۶۸ م در بیروت به چاپ رسیده است.

۳. تفصیل اللؤلؤ و المرجان فی فصول الحكم و البیان، شامل ۲۵۰ باب در زمینۀ مسائل حكمت‌آمیز، پند و اندرز و نكات ادبی است و در بیروت (۱۲۸۵ ق / ۱۸۶۸ م) منتشر شده است.

۴. دیوان شعر، در ۱۲۹۵ ق / ۱۸۷۸ م به چاپ رسیده است.

۵. ذیل ثمرات الاوراق ابن حجۀ حموی، كه در حاشیۀ المستطرف ابشیهی در ۱۳۷۱ ق / ۱۹۵۲ م به چاپ رسیده است.

۶. رد السهم عن التصویب و ابعاده عن مرمی الصواب بالتقریب، در زمینۀ صرف‌ونحو و حروف معانی است. احدب این كتاب را به درخواست شدیاق نوشته و ردیه‌ای است بر كتاب سعید شرتونی با عنوان السهم الصائب فی تخطئه غنیه الطالب. كتاب ردالسهم در استانبول (۱۲۹۱ ق) به چاپ رسیده است.

۷. فرائد الاطواق فی اجیاد محاسن الاخلاق، شامل ۱۰۰ مقاله است دربارۀ مسائل اخلاقی به نثر و نظم كه آنها را به تقلید از مقالات زمخشری نوشته است. به گفتۀ ‌زركلی این كتاب به چاپ رسیده است، اما تاریخ چاپ آن روشن نیست.

۸. فرائد اللآل فی مجمع الامثال، احدب در این اثر مجمع الامثال میدانی را به ‌صورت ارجوزه‌ای در بیش از ۶ هزار بیت همراه با شرح به نظم درآورده كه در بیروت (۱۳۱۲ ق / ۱۸۹۴ م) به چاپ رسیده است.

۹. كشف الارب عن سرّ الادب، كتابی است منظوم كه در ۱۲۹۳ ق / ۱۸۷۶ م در بیروت به چاپ رسیده است.

۱۰. كشف المعانی و البیان عن رسائل بدیع الزمان، شرح مبسوطی است بر رسائل بدیع‌الزمان همدانی كه نخستین‌بار در ۱۳۰۴ ق در حاشیۀ كتاب خزانه الادب ابن حجۀ حموی و سپس در بیروت (۱۸۹۰ م) و نیز در ۱۹۲۱ م، به كوشش یوسف فاخوری به چاپ رسیده است.

۱۱. مجموعه من المقالات و القصائد و التهانی، كه بخشی از آن در مجلۀ ثمرات الفنون، به چاپ رسیده است.

۱۲. مراثی الشیخ یوسف الاسیر، مجموعه‌ای است در رثای اسیر (د ۱۳۷۰ ق) كه بستانی آن را در شمار آثار چاپی وی آوره است (بستانی، همانجا).

۱۳. مقامات، ‌شامل ۳۶ مقاله است كه توسط دو فرزندش سعید وحسین به چاپ رسیده است.

۱۴. النفح المسكی فی الشعر البیروتی، دیوان دیگری است از وی كه در ۱۲۷۱ ق آن را به پایان رسانده و در ۱۲۸۳ ق / ۱۸۶۶ م در بیروت به چاپ رسیده است.

۱۵.الوسائل الادبیه فی الرسائل الاحدبیه، شامل رسائل و قصایدی است در باب مسائل لغوی و ادبی، میان احدب و عبدالهادی ابیاری كه در قاهره (۱۳۰۱ ق) منتشر شده است.

۱۶. وشی الیراعه فی علوم البلاغه و البراعه، نمایشنامه‌ای آموزشی است كه در ۱۸۷۰ م در بیروت به چاپ رسیده است.

آثار خطی

آثار خطی احدب بیشتر از آثار چاپی وی است، البته بخش عمده‌ای از آثار او مفقود گردیده و جز مشخصات برخی از آنها چیزی در دست نیست. فرزندان وی آثار خطی وی را بالغ بر هزار كتاب و رساله دانسته‌اند كه از آن جمله است:

۱. بروق الغیث فی شرح لامیه العجم للطغرائی. این اثر در ۱۳۰۰ ق / ۱۸۸۲ م تألیف شده است.

۲. مقامات، تقریباً شامل ۵۲ مقامه است.

۳. نشوه الصهباء فی صناعه الانشاء.

آثار یافت نشده

۱. منظومه اللآل فی الحكم و الامثال؛

۲. المولد النبوی، شامل دو رساله در مدح رسول اكرم(ص) بوده است؛

۳. مهذب التهذیب، منظومه‌ای بوده به ضمیمۀ شرحی در علم منطق؛

۴. نفحه الارواح علی مراح الارواح، كه در علم صرف بوده است. . ‌

منابع مقاله

فوزی، ناهده، دائر‌ه‌المعارف بزرگ اسلامی زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائر‌ه‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1377.

وابسته‌ها

فرائد اللآل في مجمع الأمثال

كشف المعاني و البيان عن رسائل بديع الزمان