جرجانی، اسماعیل بن حسن

جرجانی، اسماعیل بن حسن

نام	جرجانی، اسماعیل بن حسن
نام های دیگر	اس‍م‍اع‍ی‍ل‌ ج‍رج‍ان‍ی‌ ج‍رج‍ان‍ی‌، زی‍ن‌‌ال‍دی‍ن‌ اس‍م‍اع‍ی‍ل‌ س‍ی‍د اس‍م‍اع‍ی‍ل‌ ج‍رج‍ان‍ی حسینی جرجانی، اسمعیل بن حسن
نام پدر
متولد
محل تولد
رحلت	531 هـ.ق
اساتید
برخی آثار	الأغراض الطبیة و المباحث العلائیة / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده اصول و مبانی نظری طب سنتی / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده یادگار، در دانش پزشکی و داروسازی / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
کد مولف	AUTHORCODE3023AUTHORCODE

جُرْجانى، اسماعيل بن حسن بن محمد بن محمود بن احمد، طبيب نامدار سده‌هاى 5-6ق است. براى او القاب و كنيه‌هاى متفاوتى ذكر كرده‌اند: زين الدين، شرف الدين، ابوابراهيم، ابوالفتح، ابوالفضائل، الامير السيد الامام، علوى حسينى، سپاهانى گرگانى، و طبيب علوى. درباره سير زندگى او آگاهى چندانى در دست نيست. برخى محل تولد وى را گرگان دانسته‌اند و با توجه به اينكه او خود در مقدمه ذخيره خوارزمشاهى از ورود خويش به خوارزم در 504ق ياد كرده و در مقدمه ويرايش عربى ذخيره سن خود را هنگام نگارش آن كتاب 70 سال گفته است، مى‌توان تولد وى را در 434ق، يا اندكى پس از آن دانست. او احتمالاً مقدمات طب را در گرگان فراگرفت. برخى از محققان او را از شاگردان ابن ابى صادق نيشابورى دانسته‌اند؛ حال آن‌كه جرجانى در ذخيره تنها از ابن ابى صادق نقل كرده است و از عبارت او پيداست كه ابن ابى صادق را شخصاً نمى‌شناخته است.

جرجانى در ذخيره به سفر خود به قم و ديدار با فرزندان كوشيار گيلانى، اخترشناس سده 4ق و نيز سفر به مرو اشاره كرده است. تا جايى كه مى‌دانيم، وى مابقى عمر خويش را در شهرهاى خوارزم و مرو گذراند و مدتى نيز در خوارزم سرپرستى داروخانه بهاء الدوله را برعهده داشت. درباره زمان و محل مرگ وى نيز گزارش‌هاى متفاوتى وجود دارد. سمعانى محل وفات او را شهر مرو دانسته و از محمود بن محمد بن عباس صاحب كتاب تاريخ خوارزم نقل كرده است كه جرجانى در 531ق در مرو درگذشت. بيهقى مى‌گويد كه جرجانى را در 531 ق، هنگامى كه او در سنين كهولت به سر مى‌برده، در سرخس ديده است. حاجى خليفه نيز به 3 تاريخ مختلف، 530، 531 و 535ق اشاره كرده است كه اگر تاريخ تولد او را در حدود سال 434ق بدانيم، بايد گفت كه او عمر درازى كرده است. خواندمير او را تا زمان علاء الدين محمد بن تكش زنده دانسته و ابن ابى اصيبعه او را ملازم علاء الدين شمرده است. با اين فرض جرجانى بايد بيش از 150 سال عمر كرده باشد كه ظاهراً اين اشتباهات به سبب خلط نام دو خوارزمشاه رخ داده است.

تحليل آثار جرجانى نشان مى‌دهد كه وى بر آثار پيشينيان خويش تسلط داشته و از ايشان اثر پذيرفته است. وى از پزشكان دوره اسلامى به ابن سينا، محمد بن زكرياى رازى، ابوالحسن طبرى ترنجى، احمد فرخ، عيسى بن صهاربخت و نيز به كتبى چون تذكرة الكحالينِ على بن عيسى كحال و از پزشكان يونانى به جالينوس، بقراط و اهرن اشاره كرده است.

جرجانى علاوه بر طب، در علوم دينى نيز تحصيلاتى داشته است. به گفته سمعانى وى در نيشابور شاگرد ابوالقاسم عبد الكريم قشيرى بوده و از او روايت مى‌كرده است.

آثار

1- ذخيره خوارزمشاهى (به عربى و فارسى)؛

2- خُفّى علايى؛

3- الاغراض الطبية و المباحث العلائية؛

4- يادگار؛

5- كتاب فى حفظ الصحة؛

6- كتاب در علم تشريح؛

7- الزبيدة فى الطب؛

8- التذكرة الاشرفية فى الصناعة الطبية؛

9- كتاب تدبير اليوم و الليلة؛

10- فى القياس، رساله كوتاهى است در منطق؛

11- فى التحليل، رساله كوتاهى است در فلسفه؛

12- رسالة المنبهة، رساله مختصرى است در اخلاق؛

13- الكاظمية.

علاوه بر كتاب‌هاى ياد شده، آثارى نيز به جرجانى منسوب است كه تاكنون نسخه‌اى از آن‌ها يافت نشده است. از آن جمله‌اند: الطب الملوكى، وصيت‌نامه، كتاب الرد على الفلاسفة و ترجمه قانون ابن سينا. اشعارى نيز به وى منسوب شده است.

منابع

دايرة المعارف بزرگ اسلامى، زير نظر كاظم موسوى بجنوردى، چاپ اول، 1388، تهران، ج17 ص705، حسين روح اللهى

وابسته‌ها

الأغراض الطبیة و المباحث العلائیة / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده

اصول و مبانی نظری طب سنتی / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده

خفّی علائی (خفّ علائی یا الخفیة العلائیة) / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده

ذخیره خوارزمشاهی / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده

یادگار، در دانش پزشکی و دارو شناسی / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده

ذخیره خوارزمشاهی / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده

ذخیره خوارزمشاهی / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده

ذخیره خوارزمشاهی / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده

الأغراض الطبیة و المباحث العلائیة / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده

زبدة الطب / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده