ترمسی، محمدمحفوظ بن عبدالله

ترمسی، محمدمحفوظ بن عبدالله
نام کامل	محمدمحفوظ بن عبدالله جاوی
نسب	جاوی
نام پدر	عبدالله
ولادت	12 جمادی الاول 1285ق
محل تولد	ترمس روستای سولو در مرکز جاوه، اندونزی
محل زندگی	مکه
رحلت	رجب 1338ق
طول عمر	53
دین	اسلام
مذهب	سنی
اطلاعات علمی
اساتید	محمدصالح بن عمر سمارانی، ابوبکر بن محمد شطا، حسین بن محمد حبشی، محمدسعید بابصیل، محمد شربینی، سید احمد زواوی مالکی
مشایخ	ابوبکر شطا
شاگردان	خلیل لاسمی، محمدهاشم بن اشعری جومبانی، عبدالمحیط بن یعقوب سیدر جاوی، محمدفقیه بن عبدالجبار مسکومبانی
برخی آثار	تعمیم المنافع بقراءۀ الامام نافع، منهج ذوی النظر فی شرح منظومۀ علم الاثر سیوطی، موهبۀ ذی الفضل علی شرح مقدمۀ بافضل

تُرْمُسی، محمدمحفوظ بن عبدالله جاوی (12 جمادی‌الاول 1285 رجب 1338ق / 1 سپتامبر 1868 آوریل 1920م)، فقیه، محدث، مُقری، عالم شافعی و یکی از ارکان اصلی «مدرسۀ» جاوه‌ای‌های مکه.

ولادت

تولد و زیست او در یکی از دوره‌های خاص منطقۀ اندونزی یعنی گذار از سدۀ 19 به سدۀ 20م روی داد. فرو افتادن دو حکومت اسلامیِ آچه و بالی در منطقه به سوی سراشیبی، به قدرت رسیدن و حضور دوبارۀ هلندیها، و در نهایت گرایشهای اصلاح‌طلبانه در منطقه و تقابل پیروان این اندیشه با مسلمانان سنت‌گرا در جاوه، این دوره را دارای ویژگیهای خاصی کرده است.

ترمسی در این زمان در ترمس یکی از قرای شهر سولو در مرکز جاوه به دنیا آمد. قرآن و علوم مقدماتی را نزد بزرگان ترمس فراگرفت.

سفرها

سپس پدرش که‌خود یکی ترمسی ‌از عالمان آن دیار، و نخستین استاد محمد محفوظ بود در1291ق/ 1874م فرزند را همراه خود به مکه برد. پس از بازگشت به جاوه، در شهر سَماران(در شمال غربی شهر سولو) ملازمت شیخ محمد صالح بن عمر سمارانی را برگزید و بسیاری آثار را نزد او فرا گرفت. سپس بار دیگر به مکه مهاجرت کرد. در اوضاع نابسامانی که یاد شد، مهاجرت امری طبیعی بود. بی‌شک مکه از دیرباز برای مسلمانان جاوه، افزون بر جایگاه نمادین آن، دارای چنان ارزشی بود که گویی تنها نمونۀ شهر اسلامی‌ در جهان است؛ از این‌رو، بیشتر دانش‌اندوزان جاوه‌ای به این شهر جلب می‌شدند، به‌ویژه آنکه در سدۀ 13ق/19م، اندونزیاییان ساکن در مکه برای خود «مدرسه»ای خاص نیز داشتند که در حلقۀ مدارس سنتی جاوه بسیار اثرگذار بود و مهاجرت ترمسی به آن دیار نیز از همین‌رو است و سرانجام در همین مدرسه بود که ترمسی تألیفات خود را در فقه و حدیث نوشت و شهرت یافت.

استادان

ترمسی در مکه نزد ابوبکر بن محمد شطا، فقه و حدیث، نزد حسین بن محمد حبشی معروف به ابن مفتی و محمدسعید بابصیل، برخی کتب علوم حدیث، و نیز قرائت را نزد شیخ محمد شربینی فرا گرفت. از دیگر مشایخ او می‌توان به سیداحمد زَواوی مالکی، محمد امین بن احمد رضوان مدنی و عمر بن برکات شامی اشاره کرد. ترمسی از برخی مشایخ خود اجازه دریافت کرد که نام تنی چند از استادانش را در مقدمۀ کتابش، کفایه المستفید آورده است. با نگاهی به اسانید کفایه، به نظر می‌رسد که وی از ابوبکر شطا که از او حتى به‌طور مطلق، با عنوان «شیخنا السید» یا «السید المکی» یاد می‌کند بیشترین بهره را برده است.

ترمسی افزون بر فقه و حدیث، در علم قرائت هم دست داشت و در این زمینه نزد شیخ محمد منشاوی معروف به مقری(د 1314ق/ 1896م) و محمد شربینی دمیاطی(د 1321ق/1903م) دانش اندوخته بود. او که روایت حفص از عاصم را از منشاوی، و نیز برخی آثار در زمینۀ قرائات ده‌گانه و چهارده‌گانه را نزد شربینی آموخته بود، کتابی در علم قرائت با عنوان تعمیم المنافع بقراءه الامام نافع تألیف کرده است که نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ دانشگاه ریاض موجود است.

شاگردان

بسیاری کسان به‌ویژه جاوه‌ای‌های مقیم یا زائر مکه از او دانش اندوختند که از میان آنان می‌توان به خلیل لاسمی که کاتب خاص او بود، محمدهاشم بن اشعری جومبانی، عبدالمحیط ابن یعقوب سیدرجاوی و محمدفقیه بن عبدالجبار مسکومبانی اشاره کرد. در این زمان، در مکه، افزون بر زائران، یک گروه مهاجرنشین از مردم جاوه حضور داشته‌اند که حلقۀ مدرسۀ جاوه‌ای‌ها را شکل می‌دادند. ترمسی چنان‌که لافان هم اشاره کرده، یکی از 5 نفر اصلی این مدرسه بوده است.

با نگاهی به نام برخی شاگردان ترمسی، به‌ویژه آنکه فادانی از ایشان با عنوان جاوه‌ای «کیاهی» (کیایی، عالم دینی) یاد می‌کند، می‌توان جایگاه ارزشمند وی را در این مجموعه در نظر آورد. این شاگردان در واقع انتقال‌دهندگان علم ترمسی به مدرسۀ جاوه هستند.

آثار

ترمسی آثاری چند تألیف نموده که از آن جمله است کتابی در علم مصطلح الحدیث با عنوان منهج ذوی النظر فی شرح منظومه علم الاثر از سیوطی که در قاهره در 1334ق چاپ شده است. موهبه ذی الفضل على شرح مقدمه بافضل، اثری در فقه شافعی است که در 1319ق تألیف گردیده، و بنابر گفتۀ زرکلی منتشر شده است. اینکه ترمسی شرح ابن حجر هیتمی بر المقدمه الحضرمیه عبدالله بن عبدالرحمان بافضل(د 918ق/ 1512م) را برای تحشیه انتخاب کرده، درخور توجه است؛ زیرا افزون بر نوع ارتباط تنگاتنگ میان جاوه و یمن، باید این واقعیت را در نظر آورد که اساساً در اندیشۀ مدرسی مسلمانان جاوه، ابن حجر هیتمی و نیز بافضل به‌ویژه مقدمه‌اش دارای ارزش خاصی هستند.

اثر دیگر ترمسی کفایه المستفید است. مؤلف در این اثر کم‌حجم که در 1320ق تألیف شده، اسانید آثار فراگرفته را یاد کرده است. وی کتاب را به 6 بخش تفسیر، حدیث، فقه، علم الآلات، اصول، و تصوف و اوراد تقسیم کرده، و در هرکدام چنان‌که خود می‌گوید، تنها به شمار اندکی از آثار پرداخته است. توجه به اسانید، آثار روایی و سنن در این کتاب، و نیز مقدمۀ آن دارای نشانه‌های بارز اندیشۀ سنت‌گرای ترمسی است.

ثلاثیات البخاری اثر دیگر ترمسی است. این اثر در 1308ق تألیف شده است و نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ دانشگاه ریاض نگهداری می‌شود. به گفتۀ وان براونسن ظاهراً ترمسی نخستین جاوه‌ای است‌که به‌تدریس و تألیف دربارۀ صحیح بخاری پرداخته است. انتقال‌دهندگان علم ترمسی، این اثر را در جاوه منتشر کرده‌اند.

از دیگر تألیفات او می‌توان به آثاری اشاره کرد که فادانی یاد کرده است. وی که حتى در نام‌گذاری اثر خود، اتحاف المستفید، بسیار به کفایه المستفید ترمسی توجه داشته، به تألیفاتی از ترمسی اشاره، و آنها را روایت کرده است که عبارت‌اند از: اسعاف المطالع شرح البدر اللامع در اصول فقه، تکمله المنهج القویم، نیل المأمول، حاشیۀ غایه الوصول از غزالی.

جایگاه وی در اندونزی

در یک نگاه کلی دربارۀ ترمسی می‌توان وی را عالمی سنت‌گرا در نظر آورد. در عصر او که موجی از اصلاح‌طلبی در جاوه، همچون بسیاری نقاط دیگر از جهان اسلام برپا شده بود، وی همان‌گونه که وان براونسن نیز اشاره دارد به عنوان عالمی شافعی، به‌خصوص باتوجه به آثارش، و برخی توجهات ویژه به سلف، و گرایش به تصوف و تلقین ذکر که می‌توان آن را یکی از نشانه‌های سنت‌گرایان جاوه دانست، در گروه سنت‌گرایان نیمه نخست سدۀ 20م قرار دارد

منابع مقاله

حاج‌منوچهری، فرامرز، دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، سال چاپ 1378

وابسته‌ها

منهج ذوي النظر