راحة الأرواح فی سرور المفراح «بختیارنامه»

راحة الأرواح في سرور المفراح «بختیارنامه»
پدیدآوران	دق‍ای‍ق‍ی‌ م‍روزی‌، م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ ع‍ل‍ی‌ (نويسنده) صفا، ذبیح‎ الله (مصحح)
عنوان‌های دیگر	عجائب البخت في قصة الأحدي عشر وزیرا و ما جری لهم مع ابن الملک آزادبخت
ناشر	دانشگاه تهران
مکان نشر	ایران - تهران
سال نشر	1345ش - 1347ش
چاپ	1
زبان	فارسی
تعداد جلد	2
کد کنگره	PIR۴۸۹۷/ب۳
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

راحة الأرواح فی سرور المفراح «بختیارنامه» یکی از قصه‌های معروف فارسی است که ظاهراً کهن‌ترین تحریر منثور آن، منسوب به شمس‌الدین محمد دقایقی مروزی، از نویسندگان اواخر سده ۶ و اوایل سده ۷ق است که با تصحیح ذبیح‌الله صفا منتشر شده است.

این تحریر، مشتمل بر یک مقدمه و ۱۰ باب (قصه) و یک خاتمه است. داستان درباره بختیار، شاهزاده‌ا‌ی- فرزند آزادبخت‌شاه سیستان- است که در میان دزدان برآمد و سپس به دربار راه یافت و چنان به شاه که فرزند را نمی‌شناخت، نزدیک شد که حاسدان به کار برخاستند و طی ماجراهایی سرانجام آزادبخت را به قتل او راضی کردند. اما فرخ‌سوار، پیشوای دزدان، پرده از راز زندگی بختیار برگرفت و شاه و ملکه پسر خویش را بازشناختند.

بختیارنامه، جز قصه اصلی بختیار، مشتمل بر ۹ قصه دیگر است که قهرمانان هر یک، ماجراهایی شبیه به بختیار دارند و این داستان‌ها، مانند هزارویک‌شب تودرتو و مرتبط به یکدیگرند و همه متضمن پندها و نصایح در تأیید فضایل و طرد رذایل اخلاقی است.

مأخذ اصلی بختیارنامه روشن نیست. به گمان ذبیح‌الله صفا، اساس بختیارنامه منسوب به دقایقی می‌تواند همان بختیارنامه‌ای باشد است که به گفته مؤلف تاریخ سیستان در شرح کارهای بختیار، جهان پهلوانِ خسرو پرویز ساسانی نوشته شده است. به نظر محققانی چون کومپارتی و باسه، مندرجات قصه «ده وزیر» (در بختیارنامه) با «هفت وزیر» (در سندبادنامه) چنان شبیه است که نمی‌توان آنها را در دو متن مستقل به شمار آورد، بلکه باید گفت آنچه در بختیارنامه آمده، تقلیدی است از «هفت وزیر». نولدکه با تأیید عقیده باسه که بختیارنامه را متنی متأخر دانسته، تأکید کرده که برخلاف سندبادنامه که تحریرهایی از آن به زبان پهلوی و احتمالاً به سنسکریت یا پراکریت وجود داشته، قصه بختیارنامه در دوره اسلامی تحریر شده است و دلیلی هم در رد این نظر موجود نیست.

کهن‌ترین تحریر موجود از بختیارنامه به نثر فارسی، «راحة الارواح فی سرور المفراح» نام دارد که این تحریری است به قلم شمس‌الدین محمد دقایقی مروزی. دست‌نویس دیگری از تحریر بختیارنامه با عنوان «لعمة السراج لحضرة التاج» موجود است که منشأ آن، همان تحریر دقایقی است.

منابع مقاله

خطیبی، ابوالفضل، «دائرة المعارف بزرگ اسلامی»، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، 1381.