تعزیه در ایران

تعزیه در ایران
پدیدآوران	همایونی، صادق (نویسنده)
ناشر	انتشارات نوید
مکان نشر	شیراز
سال نشر	1380ش.
چاپ	دوم
شابک	‎964-6810-34-9
موضوع	نمايش - ايران تعزيه - تاريخ
کد کنگره	‏‎‏/‎‏ه‎‏8‎‏ت‎‏7 / 260/5 BP

تعزیه در ایران تألیف صادق همایونی؛ مفصل‌ترین و مستندترین کتاب در بارۀ تعزیه است که با استناد به دهھا کتاب و مقاله نوشته شده و، گذشته از این، مستند به دیده‌ها و شنیده‌های نویسنده است که دهها سال در مجالس تعزيه شركت داشته است. محدودۀ تحقيق نويسنده ايران است و موضوع آن فقط تعزیه‌های امام حسین(ع) نیست، امّااغلب مطالب کتاب به آن حضرت و يارانش اختصاص دارد.

مطالب كتاب، تحليلى و بيشتر توصيفى است و با دید مردم‌شناختی به تعزیه نگریسته شده است. نویسندە عهدەدار ارزیابی صحت و سقم تعزیه‌ها و خرافات و تحریفات در آنها نشده و با ديد اسلام‌شناختى به آنها ننگريسته و محك نزده است. مثلاً در بحث «تجزيه وتحليل تعزيه قاسم» (ص675-688)، از همه چیز، جز مجعول بودن این تعزیه، سخن گفته شده و حتّی اشاره‌ای به آن نشده است.

كتاب حاضر در شش بخش تنظيم شده است. «تعزيه وتاريخ»، عنوان بخش اول کتاب است و در آن از مسائلی چون ریشه‌های نمایش در ایران پيش از اسلام، سير تطوّر تعزيه، تكامل و انحطاط آن و نقش اشرافيّت در نابود كردن اين هنر مذهبى و توده‌ای سخن رفته است.

در بخش دوم با عنوان «سخنانی چند پیرامون تعزیه»، نخست از «ارکان و عناصر سازنده و پردازندۀ تعزیه» سخن گفته شده است؛ مانند شعر، نقالی، سخنوری، موسیقی، عزاداری، پر دەداری و .... آنگاه به«ویژگیهای تعزيه» اشارہ شده است؛ از جمله پیوند تعزیه با اسطوره‌های مذهبى و قصص قرآن، نزديكى با زندگی تودۀ مردم، زبان ویژه و پیوند با اسطوره‌های تاریخی و فرهنگی ایران.

عنوان بخش سوم کتاب (بررسی تعزیه‌ها» است و در آن به نظر بیگانگان و محقّقان کشور دربارۀ تعزیه‌های ایرانی، منبع الهام سرایندگان تعزيه‌ها و تأثير تعزيه در زبان محاوره پرداخته شده‌است. در این بخش، «فرهنگ اصطلاحات و اسامی در تعزيه‌ها» ارائه و توضیح داده شده است؛ مانند ابن زياد، ابن سعد خوان، بياض، بيشخوانى، چاووش خوانی، شام غریبان، مخالف خوان و نسخه گردان.

بخش چھارم کتاب با عنوان «تعزیه‌ها و ترتیب و وسائل آنها» آغاز می‌شود و در آن از مسائلى چون اسامى تعزیه‌ها، طریقۀ تعزیه‌خوانی، وسایل و ابزارها و لباسهای تعزيه و تعزيه خوانهاى بزرگ سخن رفته است. در اين بخش از بيش از صد تعزيه نام برده شده است؛ از جمله تعزیۀ امیر تیمور، خروج مختار، شهادت قاسم، طفلان مسلم، علی‌اكبر، ورود به شام، ورود به کوفه و هفتاد و دو تن. «چند تعزيه»، عنوان بخش ينجم است وشامل متن تعزيۀ عبّاس - امام، امام رضا، حضرت معصومه، قانيا(شاء فرنگ)، على‌اكبر، امام حسن وحر.

در ششمين بخش كتاب متن تعزيۀ قاسم آمده و سپس به تجزيه وتحليل آن پرداخته شده است.

در لابلای کتاب دهها تصویر از صحنه‌های تعزیه آمده و به ارزش کتاب افزوده است.

براى شناخت بيشتر اين كتاب رجوع شود به: سيّد محمّدعلى جمالزاده. «تعزيه در ايران». كلك. (شمارۀ ١١ - ١٢، بهمن واسفند 1369). ص 241 - 249. همچنين اين مقاله در مجلّۀ تاريخ وفرهنگ معاصر (سال سوم، شمارۀ 3 و 4، پاييز و زمستان ١٣٧٣)، ص ٢۵٧ ۔ ٢۶٣، چاپ شدە است.

منابع مقاله

اسفندیاری، محمد؛ کتاب‌شناسی تاریخی امام حسین(ع) به ضمیمه امام حسین(ع) در الذریعه، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، چاپ اول، زمستان 1380