بررسی و تحقیق پیرامون نهضت حسینی

بررسی و تحقیق پیرامون نهضت حسینی
پدیدآوران	فرحی، علی (نویسنده)
ناشر	[دفتر نشر فرهنگ اسلامی]
مکان نشر	[ایران - تهران]
سال نشر	1375ش.
موضوع	واقعه کربلا، 61ق. اسلام - تاریخ - از آغاز تا 41ق.
زبان	فارسی
کد کنگره	4ب4ف / 41/5 BP ‏

بررسی و تحقیق پیرامون نهضت حسینی کتابی است تحلیلی درباره‌ی علل شکل‌دهنده به قیام عاشورا به ویژه از دیدگاه سیاسی و فقهی که توسط سید علی فرحی نوشته شده است.

اثر حاضر از معدود کتاب‌های تحلیلی دربارهٔ قیام امام حسین(ع) است که در آن از وقایع قیام سخن نرفته، بلکه فقط به تحلیل آن پرداخته شده است. با اینکه در برخی از تحلیل‌های نویسنده سخن است، اما نفس کوشش وی در تحلیل قیام امام و مقدمات و نتایجش ارزنده است. در دیباچهٔ کتاب به ضعف تحقیقات دربارهٔ قیام امام اشاره و گفته شده است: «کتاب‌های بسیاری دربارهٔ این نهضت خونین نگاشته شده، ولی بدبختانه بیشتر آن‌ها از مرز واقعه‌نگاری یا حماسه‌سازی یا عرفان‌گویی یا حاشیه‌پردازی فراتر نمی‌رود و علل واقعی و نتایج اساسی آن را به بوتهٔ تحقیق نمی‌گذارد» (ص 9). آنگاه نویسنده ادّعا کرده است: «در این کتاب تقریباً کلیهٔ جوانب قیام و قتل حسین(ع)... روشن شده... و ظاهراً مطلب مهمی را ناگفته نگذارده است» (ص 14).

مطالب کتاب چندان دسته‌بندی و منسجم نیست و تحلیلهای نویسنده چنانکه باید، مستند نسیت و به اندازه لازم از منابع استفاده نشده است. نثر کتاب ضعیف است و بسیاری از عنوان‌ها بیان کنندۀ محتوای بحث نیست. در لابلای کتاب مطالب خارج از موضوع نیز یافت می‌شود.

مطالب کتاب در پنج بخش تنظیم شده است: «بنی‌امیه و مسألهٔ خلافت اسلامی»، «دو سازمان متضاد در محیط اسلام»، «تشریح علل قیام حسین (ع)»، «چگونه قیام حسین(ع) بروز شد؟» و «مکتب حسین(ع)».

در بخش اول از وضع خلافت در صدر اسلام و در بخش دوم از وضع جامعهٔ اسلامی و کارنامهٔ بنی‌امیه و بنی‌هاشم سخن رفته است. بخش سوم موضوع اصلی کتاب است و در آن به تحلیل قیام امام و هدف آن پرداخته شده است. بخش چهارم و پنجم به نتایج قیام امام اختصاص دارد.

نویسنده دربارهٔ هدف امام گفته است که دراین‌باره سه نظر وجود دارد:

1. نظر اغلب دانشمندان شیعی که می‌گویند آن حضرت به پیروزی ظاهری اطمینان نداشت و برای پیروزی قیام نکرد؛ اما به پیروزی واقعی قیامش اطمینان داشت و همین اطمینان انگیزهٔ قیامش بود.

2. نظر سید مرتضی علم‌الهدی که گفته است آن حضرت اطمینان به پیروزی ظاهری داشت و برای تشکیل حکومت قیام کرد. به نظر نویسنده، این نظر «جدل‌آمیز و اقناعی» است که در پاسخ به برخی از اهل سنت ارائه شده است.

3. نظر سید هبة‌الدّین شهرستانی و عده‌ای دیگر که می‌گویند آن حضرت نه‌تنها به پیروزی ظاهری اطمینان نداشت، بلکه جانش در خطر بود و ازاین‌رو، برای حفظ جانش از مدینه و مکه خارج شد (ص 281).

به نظر نویسنده، نظر اول درست است و با ارائهٔ دو دلیل عهده‌دار اثبات آن شده است (ص 282-311). آنگاه به ردّ نظر دوم (ص 311-328) و نظر سوم (ص 328-350) پرداخته است. با اینکه نویسنده فقط نظر اول را درست دانسته، اما در آغاز کتاب گفته است: «حرکت آن حضرت را عدّه‌ای فقط برای تشکیل حکومت و دسته‌ای فقط برای شهادت و گروهی فقط برای حفظ جان می‌پندارند؛ با اینکه شواهد فراوان... نشان می‌دهد که حرکت آن حضرت منحصر به هیچ‌یک از این سه جهت نمی‌باشد، بلکه شامل هر سه جهت می‌باشد» (ص 10-11).

نویسنده در جایی دیگر نیز اشاره می‌کند که امام سه هدف داشت (ص 304)، اما در مجموع هدف آن حضرت را، یا هدف اصلی او را، شهادت دانسته و حتی تصریح کرده است که اگر آن حضرت به حکومت هم می‌رسید، چندان توفیق نمی‌یافت که با شهادت به اهداف گوناگونی دست یافت و منشأ تحولات فکری و اجتماعی و سیاسی شد (ص 252).

نظر نویسنده دربارهٔ هدف امام حسین، خالی از تعارضی نیست و حداقل اینکه، مضطرب و مبهم است. این اثر با عنوان النهضة‌الحسینة، دراسة و تحلیل، بدون اشاره به نام مترجم، به عربی برگردانده شده است (چاپ دوم: قم، المجمع‌العالمی لاهل‌البیت علیهم‌السلام، 1431).

منابع مقاله

اسفندیاری، محمد؛ کتاب‌شناسی تاریخی امام حسین(ع) به ضمیمه امام حسین(ع) در الذریعه، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، چاپ اول، زمستان 1380