مجتهد، احمد

احمد مجتهد ‌
نام کامل	احمد مجتهد؛
نسب	تیرۀ مغانلو از طوایف شاهسون؛
نام پدر	لطفعلی بن محمدصادق؛
ولادت	۱۱۸۴ق؛
محل تولد	تبریز؛، ایران؛
محل زندگی	ایران، عراق؛
رحلت	د ۱۲۶۵ق؛
مدفن	نجف، آرامگاه مخصوص در مقابل مقبرۀ شیخ طوسی؛
طول عمر	81؛
فرزندان	لطفعلی، رضا، محمدجعفر، محمدباقر، جواد؛
دین	اسلام؛
مذهب	‌ شیعه؛
پیشه	عالم، فقیه، ریاست حوزۀ علمیه، امامت جمعه و جماعت، ادارۀ امور شرعیه؛
اطلاعات علمی
اجازه اجتهاد از	سیدعلی طباطبایی اصفهانی؛
درجه علمی	عالم، فقیه؛
اساتید	سیدعلی طباطبایی اصفهانی؛
مشایخ	‌
معاصرین	فتحعلی شاه قاجار؛
برخی آثار	1- منهج الرشاد فی شرح الارشاد؛

احمد مجتهد فرزند لطفعلی بن محمدصادق (د ۱۲۶۵ق/ ۱۸۴۹م)، عالم و فقیه امامی در آذربایجان.

ولادت

تاریخ تولد او در مآخذ ذکر نشده است، ولی باتوجه به نوشتۀ ادیب‌الملک، مبنی بر اینکه «مدت ۸۱ سال در دارالسلطنۀ تبریز... راتق و فاتق امور شریعت... بود» ــ که احتمالاً منظور نویسنده مدت زندگانی او بوده است ــ می‌توان چنین انگاشت که در ۱۱۸۴ق متولد شده است.

نیاکان

نیاکانش از مغان و از تیرۀ مغانلو از طوایف شاهسون بوده‌اند. البته برخی نیز اصل او را از خوی دانسته‌اند که درست به نظر نمی‌رسد. پدرش مستوفی آزادخان در عهد کریم‌خان و از عمال دولت زندیه و مادرش از سادات رضوی اصفهان بود.

شغل، تحصیلات، اجازه اجتهاد، فعالیت‌ها

احمد نیز در آغاز شغل دیوانی داشت، ولی پس از مدتی از دیوان کناره گرفت و به تحصیل علوم دینی پرداخت. وی مقدمات و سطوح را در تبریز گذراند، آنگاه به اصفهان و سپس به عتبات رفت و در حوزۀ درس سیدعلی طباطبایی اصفهانی، صاحب ریاض که از مراجع بزرگ زمان بود، به فراگیری دانش پرداخت و از او اجازۀ اجتهاد گرفت، سپس به تبریز بازگشت و افزون بر ریاست حوزۀ علمیۀ آن دیار، امامت جمعه و جماعت و ادارۀ امور شرعیه را نیز عهده‌دار شد.

جنگ‌های ایران و روس

در دورۀ دوم جنگ‌های ایران و روس، هنگامی که در ۱۲۴۳ق/ ۱۸۲۷م روس‌ها بر تبریز استیلا یافتند، وی از تبریز خارج شد. در میان راه دارایی او را به یغما بردند، و چون به قزوین رسید، فتحعلی شاه قاجار با فرستادن مبلغی از او دلجویی کرد. وی به درخواست فتحعلی شاه در قزوین بماند و در همان سال به تألیف کتاب منهج الرشاد پرداخت.

بازگشت به تبریز

پس از انعقاد معاهدۀ ترکمانچای و رفتن روس‌ها از آذربایجان، مجدداً به تبریز بازگشت. در آن زمان تعلیمات شیخیه گستردگی فراوانی یافته بود و احمد که همیشه در احکام شرعی جانب احتیاط را نگاه می‌داشت و چنانکه آورده‌اند، هرگز خاتمش بر حکمی به غلط نمی‌نشست، حکم به تکفیر شیخیه داد و همین امر سبب بروز ناآرامی‌هایی شد. احمد به عنوان یک فقیه، به تأسیس مدارس و جلب طلاب نیز اهمیت فراوانی می‌داد و در این زمینه تلاش بسیار داشت. او سرسلسلۀ خاندان مجتهدی تبریز بود.

وفات

پس از درگذشت، به نجف انتقال یافت و در آرامگاه مخصوص در مقابل مقبرۀ شیخ طوسی به خاک سپرده شد. مادۀ تاریخ وفاتش «باغ ارم جای او» است.

طبع شعر

احمد که به وفور علم و فضل معروف بود، بجز فقه در ادب نیز چیره‌دست بود و طبع شعر داشت، چنانکه برخی او را در زمرۀ شاعران آورده‌اند و حتی قصیده‌ای به عربی به او منسوب شده است.

فرزندان

احمد ۵ پسر داشت. فرزند ارشدش لطفعلی که او نیز فقیهی مجتهد بود، همراه با دو تن دیگر از برادرانش به نام‌های رضا و محمدجعفر پیش از پدر در وبای تبریز (۱۲۶۲ق) درگذشتند. دو فرزند دیگر وی محمدباقر و جواد پس از فوت پدر از عالمان زمان خود بوده‌اند.

آثار

１. اجازه،

که در ۱۲۵۳ق خطاب به ۳ فرزندش، لطفعلی، محمدجعفر و محمدباقر صادر کرده است.

２. الرسالة الصومیة،

به فارسی که به گفتۀ آقابزرگ همراه با الرسالة العملیة در کتابخانۀ سماوی نجف موجود بوده است.

３. الرسالة العملیة،

در احکام طهارت، نماز و روزه، کتابی نسبتاً مختصر و در یک مقدمه و چند باب. نسخه‌های آن در کتابخانه‌های مرعشی و شورا موجود است.

４. قصیده‌ای به عربی در مدح حضرت صاحب‌الامر(ع) که ابیاتی از آن در ریحانةالادب مندرج است. نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ مرکزی موجود است. نسخه‌ای از یک قصیده به نام احمدبن لطفعلی تبریزی نیز در انستیتوی خاورشناسی روسیه وجود دارد که احتمالاً همان قصیده است.

5. مناسک حج، متن فقهی فارسی که نسخه‌هایی از آن در آستان قدس رضوی و کتابخانۀ مرعشی موجود است.

6. منهج الرشاد فی شرح الارشاد،

معروف‌ترین اثر احمد که شرحی است استدلالی بر کتاب ارشادالاذهان علامۀ حلی، و چنانکه گذشت، هنگام اقامت وی درقزوین نوشته شده است. نسخه‌ای از این کتاب شامل مباحث صوم و اعتکاف در کتابخانۀ مرعشی نگهداری می‌شود. . ‌

منابع مقاله

دیانت، علی‌اکبر، دائر‌ه‌المعارف بزرگ اسلامی زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائر‌ه‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1377.