قاطن، احمد بن محمد

احمد قاطن، احمد بن محمد بن عبدالهادی حبابی صنعانی ‌
نام کامل	احمد بن محمد قاطن؛
نام‌های دیگر	احمد قاطن، احمد بن محمد بن عبدالهادی حبابی صنعانی؛
لقب	صفی الاسلام، مقحفی؛
نسب	حَبابی صنعانی؛
نام پدر	محمد بن عبدالهادی حبابی صنعانی؛
ولادت	1118ق؛
محل تولد	حبابه یکی از قرای شبام کوکبان؛، یمن؛
محل زندگی	یمن؛
رحلت	1199ق؛
مدفن	جنوب شهر صنعا در خزیمه کنار احمد بن عبدالرحمان شامی؛
طول عمر	81؛
فرزندان	عبدالحمید؛
دین	اسلام؛
مذهب	‌ شیعه (زیدی)؛
پیشه	فقیه؛
منصب	قاضی؛
اطلاعات علمی
درجه علمی	فقیه، قاضی؛
اساتید	علی بن احمدبن عبدالقادر ناصر، قاضی علی بن عبدالوهاب نزیلی، صلاح بن یحیی خطیب شبامی، هاشم بن یحیی شامی، صلاح بن حسین اخفش، احمد بن عبدالرحمان شامی، صالح بن علی یمانی، یوسف بن یوسف محلی؛
مشایخ	ابراهیم خالد علفی، عبدالخالق بن زین مزجاجی، محمدبن علاء مزجاجی، محمدبن اسماعیل امیر؛ ‌
معاصرین	المنصور بالله حسین بن قاسم، المهدی لدین الله عباس بن حسین، قاسم بن محمد کبسی، یحیی بن صالح سحولی، علی بن حسین جرافی، المنصور پسر المهدی؛
شاگردان	حسن بن علی حنش، محمدبن محمد متوکل، محمدبن حسین حونی حسینی؛
برخی آثار	1- اتحاف الاحباب بدمیة القصر الناعتة ( الناعسة) لمحاسن بعض اهل العصر؛

اَحْمَدِ قاطِن، احمد بن محمد بن عبدالهادی حَبابی صنعانی (۱۱۱۸-۱۱۹۹ق/ ۱۷۰۶-۱۷۸۵م)، فقیه و قاضی زیدی یمن،

نسبت

نسبت مقحفی را که منسوب به قریه‌ای از توابع ثَلاء است، نیز برای وی آورده‌اند.

زادگاه

وی در حبابه، یکی از قرای شبام کوکبان، چشم به جهان گشود.

تحصیلات، اساتید

و در همانجا قرآن را فرا گرفت. در دوران کودکی همراه پدرش به شبام کوکبان رفت و در همانجا پرورش یافت. وی در قصیده‌ای تعلق خاطر خود را نسبت به این دیار بازگو کرده است. احمد در آنجا، از پدر فقه، و از علی بن احمدبن عبدالقادر ناصر دانش‌های دیگر آموخت و از قاضی علی بن عبدالوهاب نزیلی حساب و فرائض، و از صلاح بن یحیی خطیب شبامی نحو و قرائات را فرا گرفت. در آغاز به علوم ریاضی و هیأت مشغول بود، سپس به حدیث و رجال روی آورد و در کنار دانش‌اندوزی، به تجارت نیز می‌پرداخت.

احمد قاطن از شبام به صنعا رفت و در آنجا از هاشم بن یحیی شامی و صلاح بن حسین اخفش و احمد بن عبدالرحمان شامی ادبیات عرب و اصول فقه را فرا گرفت و پیوسته ملازم احمدبن عبدالرحمان بود. استاد نیز توجه بسیاری به وی نشان می‌داد و او را در منزل خویش جای داده، در حق وی نیکویی‌های بسیار می‌کرد. وی همچنین در صنعا نزد صالح بن علی یمانی علم قرائت و از یوسف بن یوسف محلی هیأت آموخت. ابراهیم خالد علفی، عبدالخالق بن زین مزجاجی، محمدبن علاء مزجاجی و محمدبن اسماعیل امیر از شیوخ وی در فقه و حدیث بودند.

شاگردان

از احمد قاطن گروهی از شخصیت‌ها همچون وزیر حسن بن علی حنش، محمدبن محمد متوکل و محمدبن حسین حونی حسینی دانش آموختند.

مناصب، زندان

احمد قاطن با سفارش احمد بن عبدالرحمان شامی نزد المنصور بالله حسین بن قاسم، مدتی در صنعا منصب قضا را عهده‌دار گشت، ولی پس از چندی برکنار شد و بار دیگر در زمان خلافت المهدی لدین الله عباس بن حسین به قضای ثلاء رسید و سرپرستی اوقاف نیز به وی واگذار گردید. از آنجا که المهدی برای احمد قاطن یک سوم مقرری قاسم بن محمد کبسی را در اوقاف منظور کرده بود، درگیری‌ها و اختلاف‌هایی ــ که احتمالاً سابقه نیز داشته است ــ بین احمد قاطن و قاسم پدید آمد که به عزل هر دو انجامید. المهدی وی را به زندان افکند و با اشارۀ قاسم کبسی خانه‌اش در ثلاء ویران شد. سرانجام با میانجی‌گری محمدبن اسماعیل امیر و جلب خشنودی هر دو طرف، ماجرا خاتمه یافت. ولی برخی سبب عزل وی را رقابت و حسادت بین او و قاضی یحیی بن صالح سحولی ذکر می‌کنند که در پی آن اتفاقات فراوانی رخ داد. سرانجام احمد پس از دو سال زندان آزاد گشت و حج گزارد و پس از بازگشت، المهدی وی را گرامی داشت و خانه‌ای بزرگ در نزدیکی جامع صنعا به او بخشید و دوباره او را به منصب قضا در صنعا گماشت؛ همچنین نظارت بخشی از اوقاف یمن را به وی تفویض کرد و او را به سرپرستی قضات برگزید. گویا احمد با برخی از اطرافیان المهدی همچون فقیه علی بن حسین جرافی اختلافاتی داشت و سعی در تضعیف و کاستن منزلت آنان نزد المهدی می‌کرد، تا آنجاکه دست جرافی را از مناطق جِبْله، مخادِر، حُبَیش و غیر آن کوتاه کرد. پس در پی بدگویی جرافی و دیگران، در ۱۱۸۸ق، یعنی یک سال قبل از مرگ المهدی بار دیگر به زندان افتاد. البته برای دستگیری او علل دیگری، مانند گرایش وی به تصوف و ماجرایی که در این مورد بین او و المهدی رخ داد نیز نقل کرده‌اند؛ اگرچه احمد قاطن خود سبب آن را افشای سری از اسرار صوفیه که استادش هاشم بن یحیی به وی آموخته بود، ذکر کرده است. به هر روی وی چندی در زندان به سر برد تا اینکه پس از مرگ المهدی، المنصور پسر المهدی، در ۱۱۹۶ق حکم آزادی او را صادر نمود.

کهنسالی

وی پس از آزادی، از مردم کناره گرفت و با وجود کهنسالی تا پایان عمر به آموزش علم پرداخت.

مدفن

پس از درگذشت، در کنار شیخ خویش احمد بن عبدالرحمان شامی در خزیمه در جنوب شهر صنعا دفن شد.

فرزند

وی فرزندی به نام عبدالحمید داشت که همچون پدر در علم دین سرآمد بود.

فقه و علوم حدیث

آگاهی احمد قاطن بر فقه و علوم حدیث از سوی برخی از نویسندگان مورد ستایش قرار گرفته و یحیی بن محمدبن یحیی زیدی از فرمانروایان یمن در اجازه‌ای که برای احمد زکی پاشا در ۱۳۴۵ق نوشته، تصریح کرده است که کوتاه‌ترین و مفیدترین سلسله سندی که وی روایت می‌کند، متصل به قاضی احمد قاطن است. در تأیید این نکته باید به این سخن کتانی (د ۱۳۸۲ق) اشاره کرد که مدار اعتماد اهل صنعا تا سدۀ ۱۴ق بر اسانید احمد قاطن بوده است.

آثـار

１. اتحاف الاحباب بدمیة القصر الناعتة ( الناعسة) لمحاسن بعض اهل العصر،

که در ۱۱۹۴ق تألیف آن را به پایان برد و نسخی از آن در کتابخانه‌های صنعا موجود است.

２. الاعلام باسانید الاعلام،

که نسخه‌هایی از آن در کتابخانۀ متوکلیۀ صنعا و غیر آن محفوظ است.

３. تحفةالاخوان بسند سید ولد عدنان،

که منظومه‌ای است در ۱۶۴ بیت همراه شرح آن، دربارۀ سند صحیح بخاری. در این شرح، زندگی‌نامۀ رجالِ ذکر شده در سند آن کتاب را آورده است و نسخه‌هایی از آن در مکتبةالغربیه و کتابخانۀ متوکلیۀ صنعا نگهداری می‌شود.

４. قرةالعیون فی اسانید الفنون،

فهرستی است که در آن اسناد هر کتاب را به مؤلف آن آورده، و در حواشی آن به شرح حال مؤلفان پرداخته است. زباره آن را با ارزش‌ترین تألیفات در این زمینه دانسته است.

５. نفحات الغوالی بالاسانید العوالی.

افزون بر اینها، اشعاری از وی نیز در جنگی که توسط خود او فراهم شده، آمده است و نسخه‌ای از آن در موزۀ بریتانیا موجود است.

از عناوین دیگر اثار اوست:

نزهةالطرف فی احکام الجار و المجرور و الظرف، که شرحی است بر العقد الوسیم؛ شرح قاموس احمدبن یحیی بن مرتضى در فرائض؛ مقدمة فی الضرب و القسمة؛ مختصر الاصابة فی تمییز الصحابة اثر ابن حجر. ‌

منابع مقاله

محقق، سیمین، دائر‌ه‌المعارف بزرگ اسلامی زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائر‌ه‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1377.