ابی بن كعب

ابی بن كعب، ابن قیس بن عبید بن زید خزرجی ‌
نام کامل	ابی بن كعب؛
نام‌های دیگر	ابی بن كعب، ابن قیس بن عبید بن زید؛
لقب	سید القراء، سید الانصار، سید المسلمین؛
تخلص	ابی بن كعب؛
نسب	خزرجی؛
نام پدر	كعب بن قیس بن عبید بن زید؛
محل تولد	حجاز؛
محل زندگی	حجاز؛
فرزندان	طفیل؛
دین	اسلام؛
مذهب	‌
پیشه	كاتب وحی، مقری، گردآورنده قرآن، معلم قرآن، مفسر؛
اطلاعات علمی
علایق پژوهشی	كاتب وحی، مقری، گردآورنده قرآن، معلم قرآن، مفسر؛
مشایخ	‌
معاصرین	عمر بن الخطاب، عثمان بن عفان، سعید بن زید بن عمرو بن نفیل، طلحة بن عبیدالله پیمان، حمزة بن عبدالمطلب، زید بن ثابت؛

اُبَیِّ بْنِ كَعْب، ابن قیس بن عُبید بن زید ، از تیرۀ بنی نجار انصار، از اصحاب پیامبر (ص) و از كاتبان وحی كه در قرائت و گردآوری و تعلیم قرآن و همچنین در تفسیر و فقه مقام والایی داشت.

نسب

ابن ندیم برخلاف دیگر منابع، سلسله نسب او را چنین آورده است: «ابّی ابن كعب بن قیس بن ملك بن امرئ القیس». عُمَر او را ابوالطفیل، می‌خواند، چون پسری به همین نام داشت، ولی در پاره‌ای از روایات آمده كه پیامبر (ص) او را با كنیۀ «ابوالمنذر» می‌خوانده است. نیز روایت شده است كه رسول اكرم (ص) او را «سید الانصار» لقب داد و هنوز زنده بود كه مسلمانان او را «سید المسلمین» خواندند.

وفات

در تاریخ مرگ او مشكل بتوان میان اقوال مختلف (سالهای ۱۹، ۲۲، ۲۹-۳۳ ق) الفتی داد. شماری از مورخان درگذشت او را به روزگار عمر دانسته‌اند، در حالی كه از برخی مطالب نقل شده در التاریخ الصغیر بخاری و مستدرك حاكم نیشابوری چنین برمی‌آید كه به هنگام آغاز اعتراض مردم بر عثمان، وی زنده بوده و به قولی یك هفته یا ۱۰ روز پیش از كشته شدن عثمان درگذشته است.

بیعت با پیامبر(ص)

از زندگی او پیش از اسلام اطلاع چندانی نداریم، جز اینكه در جاهلیت، به روزگارانی كه كمتر كسی درمیان عرب نوشتن می‌دانست، اُبی كتابت را فرا گرفته بود. نخستین مطلبی كه از او در دوران اسلام می‌دانیم، شركت در عقبۀ دوم در زمرۀ ۷۰ تن از انصار و بیعت با پیامبر (ص) است.

شرکت در غزوات

پیامبر (ص) پس از هجرت میان او و سعید بن زید بن عمرو بن نفیل و به قولی میان او و طلحة بن عبیدالله پیمان برادری برقرار كرد و از آن پس در غزوات بدر و احد و خندق و دیگر مشاهد همراه پیامبر (ص) بود. همچنین از شركت او در سریه‌ای كه در آغاز هفتمین ماه از هجرت، به فرماندهی حمزة بن عبدالمطلب روی داده، اطلاع داریم.

کاتب وحی و دبیری پیامبر(ص)

وی از كاتبان وحی بود. چنانكه حكایت شده، در غیاب علی (ع) و عثمان، ابی بن كعب و زید بن ثابت به كتاب وحی می‌پرداختند.

وی علاوه بر كتابت وحی، دبیری پیامبر (ص) را نیز عهده‌دار بود و در غیاب او، زید بن ثابت این وظیفه را انجام می‌داد.

روایت شده است كه ابی نخستین كس بود كه در پایانِ‌ نامه‌ها، به عنوان كاتب نام خود و پدرش(كَتَب فلان بن فلان) ‌را می‌نوشت.

مامور آموزش اسلام

گاه نیز از جانب پیامبر (ص) مأمور می‌شد تا به نو مسلمانان، ازجمله وفد عامر و وفد بنی حنیفه، كه به مدینه می‌آمدند، احكام اسلام و قرآن بیاموزد.

اصحاب فتوی

ابی بن كعب علاوه بر اینكه در دانش قرآنی تبحر داشت، یكی از اصحاب فتوا در میان اصحاب پیامبر (ص) بود و گفته‌اند وی یكی از ۶ نفری است كه دانش پیامبر به آنان رسیده است.

پس از درگذشت پیامبر(ص)

پس از درگذشت پیامبر (ص)، برپایۀ منابع شیعی ابی بن كعب یكی از ۱۲ تن از مهاجرین و انصار بود كه در موضوع جانشینی پیامبر (ص) زبان به اعتراض گشودند. در این مورد از طریق او حدیثی بدین مضمون نقل شده است: ‌«علی بن ابی طالب امامكم بعدی و هو الناصح لأمتی».

زمان عمر

وی در زمان عمر اظهار تمایل كرد كه كاری بدو سپرده شود، ولی عمر در پاسخ گفت: خوش ندارم كه دین تو را آلوده سازد. اما می‌دانیم كه وی همراه عمر به جابیه (قریه‌ای از قرای دمشق) رفت و او بود كه برای مردم بیت‌المقدس صلح نامه نوشت.

زمان عثمان

همچنین براساس پاره‌ای از روایات كه از زنده بودن او در زمان عثمان حكایت دارد، عثمان برای جمع‌آوری قرآن ۱۲ نفر از مهاجرین و انصار را فرا خواند كه ابی بن كعب یكی از آنان بود.

احادیث منقول از ابی

ابی بن كعب از رسول اكرم (ص) احادیثی روایت كرده است كه شماری از آن‌ها را صاحبان صحاح ششگانه در آثار خود آورده‌اند. بنابر شمارش نَوَوی احادیث منقول از ابی در كتب معتبر، ۱۶۴ حدیث است كه از آن میان ۳ حدیث محل اتفاق بخاری و مسلم، ۳ حدیث از منفردات بخاری و ۷ حدیث از منفردات مسلم است. احمد بن حنبل احادیث فراوانی را از او به نقل از ابوایوب انصاری، عبادة بن صامت، ابوهریره، رافع بن رفاعه، ‌جابر بن عبدالله، سهل بن سعد، عبدالله بن عمرو بن عاص، عبدالله بن عباس، انس بن مالك، عبدالرحمان بن اَبْزی، سلیمان بن صُرَد، ‌عبدالرحمان بن اسود، سُوَید بن غفله، عبدالرحمان بن ابی لیلی، زِرّ بن حُبیش، ابوعثمان نَهْدی، ‌ابوالعالیۀ ریاحی، طفیل و محمد، پسران ابی بن كعب و از عده‌ای دیگر، ‌در مسند خود آورده است‌. احادیث منقول از ابی بن كعب از حیث موضوع مسائلی مربوط به فقه، تفسیر، سیره و زهد و اخلاق را در بر می‌گیرد.

اُبّی بن كعب و علوم قرآنی

ابی به عنوان یكی از سابقین انصار سالیان متمادی در صحبت پیامبر (ص) بود و چنانكه در روایت آمده است، تمامی قرآن را بر آن حضرت عرض نمود؛ از همان تاریخ نیز به تعلیم قرآن اشتغال ورزید و بنابر حدیثی مشهور، یكی از ۴ تنی است كه پیامبر (ص) فرا گرفتن قرآن از آنان را توصیه كرده است. در حدیثی دیگر كه به بیان فضایل تنی چند از صحابه پرداخته است. ابی بن كعب آگاه‌ترین فرد امت به قرائت دانسته شده است. ابی بن كعب پس از رحلت پیامبر (ص) نیز همواره به تعلیم قرآن در مدینه اشتغال داشت و جمعی از مشاهیر چون ابن عباس، ابوهریره و عبدالله بن سائب از صحابه و عبدالله بن عیاش بن ابی ربیعه، ابوعبدالرحمن سلمی و ابوالعالیۀ ریاحی از تابعین از وی قرائت آموختند.

قرائت ابی

از برخی روایات كهن برمی‌آید كه سابقۀ رواج قرائت ابی به دورۀ پیش از تدوین مصحف عثمانی بازمی‌گردد و این قرائت در آن دوره یكی از چند قرائت متداول بوده است. در عهد عمر، برپایۀ گزارش‌های رسیده، گاه قرائت او مورد مخالفت عمر واقع شده است.

پس از تدوین مصحف عثمانی كه ابی بن كعب خود یكی از دست اندركاران آن بود، قرائت ابی همچنان مورد توجه قرار داشت و نسل به نسل به آیندگان منتقل گردید و پایۀ ‌اصلی قرائاتی قرار گرفت كه در سده‌های بعد به عنوان قرائاتی معتبر شناخته می‌شد. از میان قرائات سبع، قرائات حجازی نافع و ابن كثیر و قرائت بصری ابوعمرو بن علاء‌كه صبغه‌ای حجازی داشت، تا حد زیادی از قرائت ابی ریشه گرفته است، به گونه‌ای كه می‌توان قرائت ابی بن كعب و پس از او زید بن ثابت را بنیان اصلی قرائت حجازی تلقی كرد. در قرائات كوفی نیز تأثیر ابی بن كعب بر قرائت عاصم و كسائی قابل ملاحظه است. شاید از همین روست كه ابن جزری‌، ابی بن كعب را علی الاطلاق برجسته‌ترین قاری این امت دانسته است.

با توجه به آنچه گفته شد، طبیعی است كه نباید قرائت ابی را قرائتی فراموش شده دانست. چرا كه شالودۀ شماری از قرائات جاودانی است، ولی این قرائت بدون آمیختگی با قرائات دیگر و به گونه‌ای مستقل حتی در سده‌های نخستین چندان مضبوط نبوده است. به طوری كه در منابع سده‌های ۲-۴ تنها قرائاتی پراكنده منسوب به وی در منابع مختلف دیده می‌شود. گاه برخی از منابع امامیه قرائت ابی بن كعب را در تأیید نظرهای اعتقادی یا فقهی خود مورد استناد قرار داده‌اند و فراتر از آن، در روایتی به نقل از امام صادق (ع) تصریح شده كه قرائت ابی بن كعب قرائت مورد تأیید اهل بیت (ع) بوده است.

مصحف ابی بن كعب

بر پایۀ منابع روایی، ابی بن كعب یكی از ۴ تن صحابی انصاری پیامبر (ص) بود كه در زمان حیات آن حضرت به گردآوری مصحف پرداختند. ابوالعالیه روایت كرده است كه ابوبكر جمعی از كاتبان را گردآورد و ابی بن كعب قرآن را بر آنان املا می‌كرد و بدین ترتیب مصحفی فراهم آمد. در زمان عثمان به هنگام گردآوری و تدوین مصحف عثمانی، ابی بن كعب و زید بن ثابت برجسته‌ترین اعضای هیأت ۱۲ نفری دست‌اندركار این تدوین بودند. با وجود نقش اساسی ابی در تدوین مصحف عثمانی، در سده‌های نخستین گاه نسخه‌هایی با عنوان «مصحف ابی بن كعب» یافت می‌شده كه با مصحف عثمانی تفاوت‌هایی داشته است. در یكی از قدیم‌ترین گزارش‌ها آمده است كه گروهی از عراقیان به نزد محمد فرزند ابی آمده، از او مصحف پدرش را طلب كردند و محمد بدون انكار وجود چنین مصحفی اظهار داشت كه عثمان آن را گرفته است. در نیمه دوم سدۀ نخست هجری محمد بن كعب قرظی نسخه‌ای از «مصحف ابی»را دیده بوده كه تفاوت قابل ملاحظه‌ای با مصحف عثمانی نداشته است. در سدۀ بعد نیز حماد بن زید بصری نسخه‌ای از «مصحف ابی» را در اختیار داشته و دو مورد نقل او از مصحف یاد شده را ابن ابی داوود نقل كرده است. در سدۀ ۳ ق یكی از دوستان فضل بن شاذان رازی در قریه‌ای نزدیك بصره در كتابخانۀ شخصی محمد بن عبدالملك انصاری نسخه‌ای از «مصحف ابی» را دیده و ترتیب سوره‌ها در آن مصحف را به تفصیل بیان كرده است.

در سدۀ ۴ ق نیز ابن اشتۀ اصفهانی در المصاحف به بیان ترتیب سوره‌ها، در «مصحف ابی» پرداخته است و در همین قرن محمد بن هیصم آورده كه یكی از شیوخ وی نسخه‌ای از «مصحف ابی» را مشاهده كرده و تفاوت‌هایی بین آن و مصحف عثمانی در برخی مواضع دیده بوده است. باوجود مواردی كه یاد شد، میزان رواج مصاحف غیر رسمی به نام ابی بن كعب به هیچ روی با رواج «مصحف ابن مسعود» برابری نمی‌كند و شاید موضع مثبت ابی در قبال تدوین مصحف عثمانی و موضع مخالف ابن مسعود دست كم در پاره‌ای از روایات از عوامل اساسی این تفاوت بوده باشد.

گفتنی است كه در آثار مختلف تفسیری از جمله مجمع البیان طبرسی و كشف الاسرار میبدی روایاتی در فضلیت سوره‌های مختلف قرآن به نقل از ابی بن كعب وارد شده است كه شاید با نسخۀ منسوب به ابی بن كعب در موضوع «فضائل القرآن» كه ابن ندیم از آن یاد كرده، بی‌ارتباط نباشد. نسخه‌ای ظاهراً كامل از این متن به روایت ابوامامه از ابی بن كعب در ضمن كتاب «المبانی» به چاپ رسیده كه در سلسلۀ اسناد آن نام ابو احمد محمد بن احمد بن غطریف جرجانی (د ۳۷۷ ق) به چشم می‌خورد. همچنین نسخه‌ای بزرگ در تفسیر قرآن به روایت ابوجعفر رازی از ربیع بن انس از ابوالعالیه از ابی بن كعب در سده‌های نخستین متداول بوده و مورد استفادۀ طبری در تفسیر، ابن ابی حاتم در تفسیر، احمد بن حنبل در مسند و حاكم نیشابوری در مستدرك قرار گرفته است.‌. ‌

منابع مقاله

سلیم، عبدالامیر؛ پاكتچی، احمد، دائر‌ةالمعارف بزرگ اسلامی زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائر‌ةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1377.