شرح مثنوی (حلبی)

شرح مثنوی
پرونده:NUR.....J1.jpg
پدیدآوران	حلبی، علی‌اصغر (نویسنده)
ناشر	زوار
مکان نشر	تهران
سال نشر	1385
چاپ	اول
کد کنگره	‏

شرح مثنوی تألیف علی‌اصغر حلبی؛ این کتاب در پنج مجلد، شرح مبسوط لغات، اصطلاحات، تعبیرات و بررسی نکات ادبی و عرفانی دفتر اول مثنوی است. نگارنده با بیان مطالب و لطایف قرآنی، حدیثی، ادبی، عرفانی، کلامی و فلسفی با مهارت و استادی به تفسیر و تببین افکار و عبارات مولانا پرداخته و مفاهیم دشوار مثنوی را به فراخور نیاز شرح و توضیح داده است. وی در اين تحقیق به منابع زیادی مراجعه داشته و در هر مقوله داد سخن داده و نکات دقیق و ظریفی ایراد نموده است که از فضل و گستردگی مطالعات و تحقیقات او حکایت دارد.

هر مجلد، با مقدمه‌ای آغاز می‌شود که در آن اطلاعات مفیدی دربارۀ زندگی، اندیشه، یاران و برخی معاصران مولانا و بعضی فرقه‌های کلامی ارائه داده که در شناخت بهتر مولانا مؤثر و کارساز است.

روش شارح، در هر مجلد، چنان است که پس از مقدمۀ مشروح دربارۀ برخی موضوعات مولوی‌شناسی، قسمتی از متن مثنوی را یکجا و در بخش اول کتاب ذکر می‌کند. بعد در بخش دوم، هر بیت یا چند بیت را جداجدا مجدداً ذکر کرده و به شرح لغات، توضیح نکات و تفسیر مفاهیم آن می‌پردازد.

نویسنده روی مفردات و لغات مشکل، خصوصاً کلمات عربی تأمل ویژه دارد و هر مورد را با استفاده از منابع و متون معتبر عربی، عرفانی و دیوان شعرای فارسی به دقت مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌دهد. گاه جنبه‌های صرفی و نحوی، مشتقات و نقش دستوری آن‌ها را نیز توضیح می‌دهد. همچنین برای معنای دقیق‌تر یک مطلب، مثال‌هایی از متن عربی فتوحات ابن عربی و تعریفات جرجانی، بدون ترجمه، ذکر می‌کند. البته این روش، در مجلدات بعد تا حدودی اصلاح شده و عبارات بدون ترجمه کمتر دیده می‌شود. اما آیات قرآن، احادیث، عبارات کوتاه عربی همه جا به فارسی برگردانده شده است. مهم‌تر از همه اینکه واژه‌هایی که مانند نی، نیستان، فراق، اشتیاق، عشق، در مثنوی نقش کلیدی دارد و کلید واژه محسوب می‌شود؛ معادل انگلیسی آن‌ها را هم در داخل پرانتز ذ کر نموده و این گونه موارد را البته با دقت و تفصیل بیشتری شرح می‌دهد.

در شرح و توضیح لغات و تعبیرات و تبیین و تفسیر مفاهیم ابیات از آثار قشیری، هجویری، غزالی، ابن ابی‌الحدید، فخررازی، راغب اصفهانی، سنایی، سعدی، حافظ بهره گرفته؛ اما از قرآن، نهج‌البلاغه، آثار شخص مولانا، شرح‌های فروزانفر، نیکلسون و تألیفات ابن عربی خصوصاً فتوحات مکیه استفادۀ بیشتری برده است.

شرح مثنوی(جلد اول)

جلد اول، شامل مقدمه، متن و شرح ابیات ۱ تا ۷۳۸ دفتر اول مثنوی بر اساس نسخۀ نیکلسون است. در مقدمه، این موضوعات مورد بررسی قرار گرفته است: اجمالی از حیات، اندیشه و آثار مولانا؛ نمونه‌هایی از تأثرات مثنوی از قرآن، حدیث و اشعار عربی؛ ذکر پنجاه مورد از مطالب عارفانه مولانا از آثار مختلف به ویژه از مثنوی، به عنوان نمونه‌هایی ازاندیشه‌های بلند او که در شرح ابیات نیز دست مایه قرار گرفته است؛ بحشی دربارۀ معاشران و نزدیکان و خاصان او از قییل شمس تبریزی، صلاح‌الدین زرکوب، حسام‌الدین چلبی، سلطان ولد؛ بحثی در تأثر مولوی از عقاید اشاعره. نکته قابل ذکر اینکه، نگارنده بر این باور است که بدون آگاهی نسبتاً عمیق و گسترده از عقاید اشاعره، همچون ابوالحسن اشعری، باقلانی، جوینی، غزالی، فهمیدن و فهمانیدن آثار مولوی ممکن نیست. در پایان، فهرست واژه‌هایی که در لابه‌لای کتاب به تفصیل شرح داده شده آمده و منابع و مآخذ اغلب درون متنی و یا در پاورقی است.

شرح مثنوی(جلد دوم)

این کتاب، شامل یک مقدمه طولانی و شرح ابیات ۷۳۹ تا ۱۵۴۶ دفتر اول مثنوی است.

مقدمه دارای سه بخش است. در بخش اول، پس از گزارش اجمالی از زندگی، اندیشه و سبک نگارش محیی‌الدین ابن عربی، ۲۳ نکته کلیدی از آموزه‌های عرفانی او را ذکر می‌کند. به زعم نگارنده، مولانا از طرفداران ابن عربی و متأثر از افکار او بوده و برای نزدیک نشان دادن دیدگاه‌های این دو عارف بزرگ شواهد و نمونه‌های از آثار دو طرف آورده است. در بخش دوم، به بررسی زندگی، اندیشه و نقش محقق ترمذی در تحصیل و رشد فکری و بالندگی مولانا پرداخته است. در بخش سوم، افلاکی؛ صاحب مناقب‌العارفین را معرفی نموده و به ارزش علمی، ادبی و تاریخی کتاب او اشاره کرده است.

شرح مثنوی(جلد سوم)

این کتاب، شامل مقدمه، متن و شرح ابیات ۱۵۴۷ تا ۲۵۰۸ دفتر اول مثنوی است. در مقدمه، پس از پاسخ‌گویی به اظهار چند خواننده، از بهاءالدین ولد، پدر مولانا و سلطان ولد پسر او به اختصار سخن می‌گوید و فرازهایی از زندگی بهاءالدین ولد وگوشه‌هایی از انديشه و شخصیت او را از کتاب افلاکی و مثنوی سلطان ولد ذکر می‌کند.

شرح مثنوی(جلد چهارم)

این کتاب، شامل مقدمه، متن و شرح ابیات، دفتر اول مثنوی است. در مقدمه، سه بیت از دیوان کبیر مولانا را ذ کر می‌کند و می‌گوید خلاصۀ آموزه‌های او را می‌توان از این سه بیت بیرون کشید و بدین منظور، مفهوم اين ابیات را تا حدودی شرح و بسط می‌دهد.

شرح مثنوی(جلد پنجم)

این کتاب، شامل مقدمۀ مبسوط، متن و شرح ابیات ۳۳۲۵ تا ۴۰۰۳ دفتر اول مثنوی است. با جلد، شرح دفتر اول مثنوی به پایان می‌رسد. مقدمه در ۸۶ صفحه به بیان مشابهت‌های موجود میان اندیشه‌های مولوی و اسپینوزا، حکیم هلندی سده هفدهم اختصاص دارد. نگارنده در نُه مورد از مباحث پیرامون خدا، انسان و جهان، میان انديشه این دو متفکر بزرگ مشابهاتی یافته که پس از شرح حال اسپینوزا هر کدام را با ذکر مثال‌هایی به تفصیل مورد شرح و بررسی قرار می‌دهد.

فهرست‌های واژه‌ها، اشخاص، اماکن، فرقه‌ها، کتاب‌ها، آیات، احادیث، اشعار عربی، اشعار فارسی، عبارات و امثال عربی، اغلاط، سقطات در پایان هر مجلد، تنظیم و درج شده است.

منابع مقاله

عالمی، محمدعَلَم، کتاب‌شناسی توصیفی مولانا (شامل جدیدترین تحقیقات و قدیمی‌ترین کتاب‌های مولوی پژوهی)، قم، انتشارات دانشگاه قم، 1392ش.