سفرهای ناصرالدین شاه به قم

سفرهای ناصرالدین شاه به قم
پدیدآوران	قاضیها، فاطمه (محقق) ناصرالدین ‌شاه قاجار (نویسنده)
ناشر	سازمان اسناد ملی ایران، پژوهشکده اسناد
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1381 ش
چاپ	1
شابک	‎964-6189-62-8
موضوع	سفر نامه‌ها قم - سیر و سیاحت - قرن 13ق. ناصرالدین قاجار، شاه ایران، 1247 - 1313ق. - سفرها
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏DSR‎‏ ‎‏1369‎‏ ‎‏/‎‏ق‎‏2‎‏س
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

سفرنامه‌ى ناصرالدين شاه به قم، تألیف ناصرالدين شاه به زبان فارسى، گزارش سفرهاى متعدد مؤلف به قم مى‌باشد. كتاب حاضر علاوه بر خاطرات شخصى ناصرالدين شاه در سفرهاى چهارم الى هفتم، حاوى مطالبى مربوط به سفرهاى وى به قم مى‌باشد كه هر سفر به تفكيك مورد بررسى قرار گرفته است، در خاتمه كتاب نيز اسنادى مربوط به وقايع و مسائل مربوط به شهر قم و همچنين نگاه سفرنامه‌نويسان فرنگى به اين شهر در دوره ناصرى درج گرديده است.

ساختار

كتاب داراى فهرست مندرجات، پيش‌گفتار، مقدمه، هفت بخش، دو پيوست، فهرست‌ها و بخش تصاوير و گزيده اسناد مى‌باشد. اين كتاب به نثر دوران قاجار نوشته شده است و كلمات عربى زيادى در آن مورد استفاده قرار گرفته است. و محقق سعى كرده كه اين مطالب را جمع‌آورى كند و قبل از شروع هر بخش مقدارى آن سفر را توضيح داده است.

گزارش محتوا

پيش‌گفتار كتاب از دكتر كيانوش كيانى، درباره سرگذشت پيشيان مخصوصاً حاكمان به بحث نشسته است. وى در ادامه مختصرى در مورد مطالب كتاب توضيح داده است.

مقدمه كتاب با تمجيد از ناصرالدين شاه شروع و به پيشينه قم پرداخته است. در ادامه به سفرهاى شاه به شهرهاى ايران و مخصوصاً قم پرداخته شده است.

بخش اول كتاب به سفر اول ايشان به قم به صورت مختصر پرداخته و اذعان مى‌دارد كه «بى‌ترديد ناصرالدين شاه از اولين سفر پادشاه‌ى خود به قم كه در نوزده سالگى روى داد، نوشته‌اى از خود برجاى نگذاشته است، زيرا زمانى كه در سال 1305 براى ششمين بار به قم عزيمت مى‌نمايد، هنگام عبور از ماهورهاى جنگل على‌آباد و ديدار از ميل‌بلند و قلعه سنگى كه بناى آن را منسوب به بهرام گور نموده است، چنين مى‌نويسد: «در اوايل دولت ميرزا تقى خان كه آمديم به قم، يك شب در همين‌جا اردو زده منزل كرديم.خاطرم بود، صورت اين ميل را هم آن‌وقت توى كتاب روزنامه كشيده بودم، كه بعد آن كتاب را پاره كردم».

در بخش دوم كه گزارش دومين سفر است و در سال 1267ه.ق انجام يافت، «ناصرالدين شاه كه در اين زمان بيست سال داشت، در بازگشت از سفر معروف اصفهان، چند روزى نيز در قم توقف نمود». اسامى شاهزادگان و امرا و وزراءيى كه در اين سفر همراه شاه بوده‌اند نيز در اين جا بيان شده است. و اخبارى كه در دست بوده از اين سفر توسط محقق جمع‌آورى و كنار هم قرار گرفته است.

سفر سوم ناصرالدين شاه در سال 1275ه.ق و در خلال سفر معروف «چمن سلطانيه» صورت پذيرفت. مؤلف نقل مى‌كند كه: «روز بيست و نهم شعبان موكب مسعود همايون از مقر خلافت عظمى به عزم زيارت حضرت معصومه سلام‌اللّه‌عليهاو تشريف‌فرمايى به سلطانيه انتهاض فرموده، يافت‌آباد محل نزول اردوى معلى گرديد...». اين سفرنامه به صورت روز شمار مى‌باشد به اين صورت كه: «روز جمعه چهارم شهر رمضان المبارک:

از يافت‌آباد به ميمنت و فرخّى اردوى همايون كوچيده در قريه آدران كه جديد مخصوص وجود همايون ابتياع شده است و از جمله قراى معظمه است و عمارات خوب سلطانى دارد نزول اجلال فرمودند و روز دوشنبه هفتم يا سه‌شنبه هشتم از آدران حركت خواهند فرمود...».

اين بخش خود به سه دسته تقسيم شده است و دو حادثه «مرگ جيران تجريشى (فروغ السلطنه) و واقعه قتل حاجى مبارک به دستور ناصرالدين شاه» جداگانه در اين بخش آورده شده‌اند.

سفر چهارم شاه اين گونه شروع مى‌شود كه «ناصرالدين شاه در سال 1284، اندكى پس از بازگشت از سفر خراسان و پس از پايان ماه مبارک رمضان براى چهارمين بار و در بيستمين سال سلطنت خود عازم قم گرديد. و برخلاف دو سفر قبلى كه علاوه بر قم به سير و سياحت در ساير ولايات نيز پرداخت، اين‌بار عزم وى از مسافرت فقط سفر به قم و زيارت حضرت معصومه(س) و سپس بازگشت به تهران بود...».

اين بخش از سفرنامه هم به صورت روز شمار بيان شده است...«روز جمعه 5 [شوال]: امروز بايد رفت مسيله، صبح رفتم حمام، سرد بود، خيلى ايستاده به زحمت گرم شد، بعد از حمام رخت پوشيده سوار شديم. با اميراخور و غيره [و] نسقچى‌باشى صحبت كنان رفتم.»

پنجمين سفر وى زمان برگشت از زيارت عتبات عاليات عراق مى‌باشد كه از طريق آشتيان و دستجرد در روز بيست و سوم ذيقعده به سمت شهر قم و زيارت حضرت معصومه حركت نموده است. اين سفرنامه هم به صورت روز شمار بيان شده است.

سفر ششم ناصرالدين شاه به قم، ابتدا به عزم على‌آباد و تماشاى درياچه قم صورت گرفت؛ ولى چنين به‌نظر مى‌رسد كه، هنگامى كه شاه به مقصد رسيد، با توجه به زيارتى بودن شهر قم، صلاح را در اين ديد كه حال كه در يك منزلى قم است، سفرى نيز براى زيارت به آنجا بنمايد. لذا با در جريان قرار دادن ميرزا على اصغرخان امين‌السلطان كه در آن هنگام وزير اعظم بود، دستور حركت اردوى همراه خود را به طرف قم صادر نمود.

اين سفرنامه به قلم خود شاه نمى‌باشد و به صورت مختصر بيان شده است. در اين بخش بعد از بيان گزارش سفر شاه، قسمتى با نام «خاطرات ناصرالدين شاه در سفر ششم قم رجب 1305» بيان شده است كه «روز دوشنبه نوزدهم شهر رجب كه چهاردهم عيد نوروز است، صبح به عزم على‌آباد در عمارت اندرون تهران از خواب برخاستيم، رخت پوشيديم، بعضى زنها كه نمى‌آمدند گله زياد و اخم زياد می‌كردند. بعد رفتيم بيرون، دندانم كه پر كرده بودم، ديشب درآمده بود، دندانساز را حاضر كرده بودند، رفتيم اطاق برليان، پسر ميرزا ابوالحسن نقاش مدتى است، يك پرده درست كرده است، شكل اطاق برليان را مى‌كشد. ديدم نشسته است؛ پرده را درست مى‌كند...».

از جمله گزارشات جالبى كه در اين بخش به آن پرداخته شده، شرح جغرافياى درياچه مابين تهران و قم است.

در پايان اين بخش نيز مبحثى با نام «وقايع ششمين سفر ناصرالدين شاه به قم به روايت دوستعلى خان معير الممالك» گنجانده شده است.

در بخش گزارش هفتمين سفر شاه علاوه بر گزارش سفر به مباحث «خاطرات ناصرالدين شاه در هفتمين سفر قم، خاطرات اعتمادالسلطنه از هفتمين سفر ناصرالدين شاه به قم، خاطرات دكتر فووريه از هفتمين سفر ناصرالدين شاه به قم، يادداشت صدرالاشراف در مورد يك واقعه از آخرين سفر قم ناصرالدين شاه» نيز پرداخته شده است.

هفتمين سفر ناصرالدين شاه به قم، در ضمن سفر معروف وى به عراق عجم صورت گرفت، چنانچه در ماه شوال 1309قمرى كه مصادف با دومين ماه از فصل بهار بود، شاه قصد سياحت ولايات مركزى ايران را نمود. و مصمم گرديد كه از طريق قم اين سفر را آغاز كند، بدين ترتيب ناصرالدين شاه در روز 14 شوال از شهر به قصد سفر مزبور به عشرت‌آباد نقل مكان نمود.

گزارش سفر نيز به صورت روز شمار آمده است.

پيوست اول كتاب به مطالب زير مى‌پردازد:

1. شهر قم در عهد ناصرى از نگاه «بروگش» مستشرق آلمانى 27- 30 نوامبر 1860م جمادى الاخر 1277ه.ق.
2. شهر قم در دوره ناصرى از نگاه آرمينوس وامبرى خاورشناس مجارى سپتامبر 1862 (ربيع الثانى 1279).
3. شهر قم در دوره ناصرى از نگاه مادام ديالافوا ژوئيه اوت 1881 (شعبان و رمضان 1298).
4. شهر قم در دوره ناصرى از نگاه ادوارد براون فوريه 1888 ميلادى جمادى الاخر 1305ه.ق.
5. شهر قم در دوره ناصرى از نگاه لرد كرزن 1889م 1306- 1307ه.ق.

پيوست دوم كتاب، با نام «گزيده اسناد قم در دوره ناصرى» به 41 سند در اين باب مى‌پردازد.

از جمله اين اسناد مى‌توان به «سند شماره 27 [تلگراف كامران ميرزا نايب‌السلطنه به متولى‌باشى آستانه حضرت فاطمه معصومه(س)]»، اشاره كرد.

«از تهران به قم شوال 1296.

جناب مستطاب متولى‌باشى

مدتى است، از سلامتى شما اطلاعى ندارد، ان شاءالله احوال شما خوب است، البته ما را از دعا فراموش نمى‌كنيد. از قرارى كه در روزنامه تلگرافى نوشته‌اند، پنجاه شصت نفر رعاياى محلات در صحن مقدس بستى شده‌اند، شما آنها را اطمينان بدهيد كه به محلات بروند. در اينجا از ميرزا نصرالله خان تحقيق مى‌شود و احقاق حق آنها به عمل خواهد آمد.»

كتاب حاضر، مجموعه‌اى است، حاوى اطلاعات مربوط به سفرهاى هفتگانه ناصرالدين شاه به قم كه قاعدتا شامل 7 بخش، تحت عنوان اولين سفر ناصرالدين شاه به قم، دومين... سومين... است. در ابتداى هر بخش مقدمه مربوط به همان سفر و سپس اطلاعات مربوط درج شده است، نگارنده در مورد سفرهاى اول تا سوم موفق به تحصيل خاطره و دستخطى از ناصرالدين شاه نگرديد، لذا به گزارشات و خاطرات ديگران بسنده شد؛ ولى سفرهاى ديگر علاوه بر گزارشات و خاطرات ديگران حاوى خاطرات شخص ناصرالدين شاه مى‌باشد كه در اين ميان سفر ششم حاوى خاطرات مفصل‌تر از بقيه سفرها است كه براى اولين بار منتشر مى‌گردد، لازم به توضيح است كه خاطرات سفر چهارم نيز با دستخط شخص ناصرالدين شاه بوده است.

در بخش پيوستها نيز در «پيوست 1» به شرح مشاهدات سياحان فرنگى معاصر ناصرالدين شاه از لحظه حركت از تهران تا ورود به شهر قم پرداخته شده است كه مقايسه نگاه اين سياحان با نگاه ناصرالدين شاه و يا حتى با يكديگر خالى از جاذبه نيست در «پيوست 2» نيز اسنادى از قم در دوره ناصرى كه قسمت عمده آن حاوى گزارش‌هاى حاكم قم و مكاتبات وى با سران حكومت است به نظر مطالعه‌كنندگان گرامى مى‌رسد.

وضعيت كتاب

بخش فهرست منابع كتاب؛ شامل، فهرست عمومى اعلام و تصاوير و گزيده اسناد مى‌باشد. مطالب كتاب در هر بخش داراى پى نوشت مطالب مى‌باشد كه به كوشش فاطمه قاضى‌ها اضافه شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن كتاب.