النهاية في مجرد الفقه و الفتاوی

النهایة في مجرد الفقه و الفتاوی

نام کتاب	النهایة في مجرد الفقه و الفتاوی
نام های دیگر کتاب
پدیدآورندگان	طوسی، محمد بن حسن (نويسنده)
زبان	عربی
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏181‎‏/‎‏6‎‏ ‎‏/‎‏ط‎‏9‎‏ن‎‏9‎‏
موضوع	طوسی، محمد بن حسن، ۳۸۵ - 460ق. - سرگذشت نامه فقه جعفری - قرن 5ق.
ناشر	دار الکتاب العربي
مکان نشر	بیروت - لبنان
سال نشر	1400 هـ.ق
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE3599AUTOMATIONCODE

مؤلف

ابو جعفر محمد بن حسن بن على بن حسن طوسى، معروف به شيخ الطائفة، شيخ طوسى (م 460 ق).

جايگاه آن

كتاب النهاية يكى از معتبرترين آثار فقهى قدماء و از مشهورترين و مهم‌ترين آثار علمى بجامانده از شيخ طوسى (قده) است.

اين كتاب يك دوره فقه فتوايى از كتاب طهارت تا ديات است كه نظير المقنع شيخ صدوق (م 380 ق) و المقنعة شيخ مفيد (م 413 ق) متن آن برگرفته از نصوص و روايات است و به اصطلاح فقه آن فقه منصوص يا اصول متلقاة است.

اين كتاب از زمان نگارش مورد توجه بزرگان از فقها قرار گرفته و به آن استناد شده است و تا زمان تأليف شرائع الاسلام محقق حلى (م 676 ق) تدريس مى‌شده و شروحى بر آن نوشته شده است.

النهاية اولين تأليف فقهى شيخ طوسى (قده) مى‌باشد كه در اكثر كتب فقهى شيخ طوسى نظير «الخلاف»، «الجمل و العقود»، «المبسوط»، «الإيجاز في الفرائض» و «الاقتصاد» مطالبى به آن ارجاع و حواله شده است. (الذريعة486/2، 269، روضات الجنات 222/6).

اگر چه اين كتاب برگرفته شده از متن روايات است اما بر اساس ترتيب كتب فقهى منظم شده است و مؤلف از بيان فروعات فقهى و نظريات فقهاى مذاهب اسلامى خوددارى نموده است.

معرفى «النهاية» توسط مؤلف در خطبۀ كتاب المبسوط:

شيخ طوسى در خطبۀ كتاب المبسوط اين گونه مى‌نويسد: و كنت عملت على قديم الوقت كتاب النهاية، و ذكرت جميع ما رواه أصحابنا في مصنفاتهم و أصولها من المسائل و فرّقوه في كتبهم، و رتبه ترتيب الفقه و جمعت من النظائر و رتبت فيه الكتب على ما رتبت للعلّة التي بيّنها هناك، و لم أتعرّض للتفريع على المسائل و لا لتعقيد الأبواب و ترتيب المسائل و تعليقها و الجمع بين نظائرها.

بل أوردت جميع ذلك أو أكثره بالفاظ المنقولة حتى لا يستوحشوا من ذلك و عملت بآخره مختصر جمل العقود في العبادات سلكت فيه طريق الإيجاز و الاختصار و عقود الأبواب فيما يتعلّق بالعبادات و وعدت فيه أن أعمل كتابا في الفروع خاصّة يضاف إلى كتاب النهاية و يجتمع معه يكون كاملا كافيا جميع ما يحتاج إليه ثم رأيت أن ذلك يكون ميسورا يصعب فهمه على الناظر فيه لأنّ الفرع إنما يفهمه إذا ضبط الأصل معه.

اگر چه عبارت شيخ طوسى بطور كامل و طولانى نقل شد، اما براى آشنايى با كتاب النهاية از زبان شيخ الطائفة لازم ديده شد كه تمام عبارت نقل گردد.

تاريخ تأليف

از تاريخ دقيق تأليف كتاب در كتاب‌هاى تراجم مطلبى در دست نيست اما با توجه به قرائن و شواهد مى‌توان تاريخ تخمينى آن را بدست آورد.

با توجه به اين كه مؤلف تفصيل مباحثى از كتاب را به تهذيب الأحكام ارجاع داده است و كتاب تهذيب الأحكام نيز بين سال‌هاى 412 تا 415 تأليف شده است بنابراين النهاية پس از اين تاريخ تأليف شده است. (ج 501/1، ج 271/3 النهاية و نكتها).

از طرفى آية اللّه محمد واعظ زاده خراسانى در مقدمۀ كتاب الجمل و العقود تصريح نموده كه كتاب «النهاية» در زمان زندگانى سيد مرتضى (م 436 ق) نوشته شده، يعنى قبل از سفر ابن البراج به طرابلس براى قضاوت در آن منطقه در سال 438 ق كه كتاب به درخواست او نوشته شده است. (مقدمۀ كتاب الجمل و العقود صفحۀ 27).

با توجه به مطالب فوق كتاب بين سال‌هاى 415 ق تا 435 ق تأليف شده و به همين علت در ساير كتاب‌هاى مؤلف مثل الجمل و العقود، الخلاف، المبسوط، الإيجاز في الفرائض، و الاقتصاد مباحثى را به آن ارجاع داده است. (الذريعة486/2، 269).

تاريخ انتشار

اين كتاب براى اولين بار در سال 1276 ق همراه با كتاب نكت النهاية و ؟؟؟ديگر در كتاب جوامع الفقهية چاپ شده است. (صفحۀ 40 مقدمۀ كتاب نكت النهاية).

در سال 1373 ق در چاپخانۀ دانشگاه بصورت مستقل و سپس در بيروت با مقدمه‌اى از آقا بزرگ تهرانى صاحب الذريعةچاپ شده است.

دكتر مهدوى نيز در سال 1382 ق به مناسبت هزارۀ مهرگان در دو جلد با مقدمۀ آقاى دانش‌پژوه بار ديگر چاپ نموده است. (الذريعة404/24).

كتاب موجود كه النهاية به ضميمه نكت النهاية مى‌باشد در سال 1417 ق توسط نشر اسلامى تابع جامعۀ مدرسين چاپ شده است.

نسخه‌ها

در الذريعةبه نسخه‌هاى متعددى اشاره شده كه عبارتند از:

1. نسخه‌هايى كه در چاپ كتاب موجود استفاده شده، با اين تفاوت كه نسخه‌اى كه متعلّق به دكتر مهدوى بوده و به خط ابو الفرج مسعود است و در سال 546 نوشته شده است، اين نسخه به عنوان نسخۀ اصلى عنوان شده است. در حالى كه در مقدمۀ ناشر، ناشر كتاب موجود، نسخۀ اصلى را نسخه‌اى كه متعلّق به استاد دانش‌پژوه بوده ذكر نموده و نسخۀ دكتر مهدوى را يكى از 5 نسخه دانسته است. (مقدمۀ ناشر صفحۀ /186ج 1، نكت النهاية، الذريعة404/24).
2. قديمى‌ترين نسخه‌اى را كه صاحب الذريعةدر كربلا ديده و مربوط به سال 591 ق است و به خط ابو الحسن على بن ابراهيم بن موسى فراهانى است، در كتابخانۀ تهرانى نگهدارى مى‌شود.
3. قديمى‌ترين نسخه‌اى كه در كتابخانۀ آية اللّه عظمى نجفى مرعشى است، مربوط به سال 507 ق مى‌باشد.
4. نسخۀ كتابخانۀ آستان قدس رضوى، مربوط به سال 985 ق.
5. نسخۀ شيخ هادى كاشف الغطاء، مربوط به سال 1060 ق.
6. نسخۀ قاسم محيى الدين، در نجف به خط عاشور بن حسن، مربوط به سال 1084 ق.
7. نسخۀ آية اللّه نورى، به خط اسماعيل هرقلى. (الذريعة404/24 ق).

نُسخ مورد اعتماد

در تحقيق و تصحيح كتاب موجود از 5 نسخۀ خطى و سه نسخۀ چاپى استفاده شده كه عبارتند از:

1. نسخۀ چاپى كتابخانۀ دانشگاه تهران كه بوسيلۀ استاد دانش‌پژوه تصحيح و تحقيق شده و بوسيلۀ دانشگاه تهران چاپ شده است. اين نسخه، نسخۀ اصلى است كه براى مقابله با پنج نسخۀ خطى مورد استفاده قرار گرفته است و داراى مزايايى است كه در مقدمۀ كتاب ذكر شده است.
2. نسخۀ خطى كتابخانۀ دكتر اصغر مهدوى با شمارۀ 487 كه در سال 546 ق نوشته شده است و با رمز «مه» مشخص شده است.
3. نسخۀ خطى كتابخانۀ محمد امين خنجى با شمارۀ 318 كه در سال 579 ق نوشته شده و با رمز «خ» مشخص شده است.
4. نسخۀ خطى كتابخانۀ ملك با شمارۀ 3970 كه در سال 627 ق نوشته شده و با رمز «ملك» مشخص شده است.
5. نسخۀ خطى كتابخانۀ آية اللّه خادمى اصفهانى كه شامل دو اجازه از علامۀ حلّى (قده) به حسين بن اردشير در سال 681 ق است و با رمز «ص» مشخص شده است.

اما دو نسخۀ چاپى ديگر، نسخۀ چاپ بيروت با رمز «ب» و نسخۀ چاپ سنگى با رمز «ح» مى‌باشد.

تقسيم‌بندى مطالب

مباحث كتاب به طور كلى در ابتداء به: كتاب، سپس باب و در آخر به مسأله تقسيم مى‌شود و دو مجموع شامل 22 كتاب، 214 باب و 36000 مسأله است.

كتاب النهاية شامل كتاب‌هاى طهارة، صلاة، صيام، زكاة، حج، جهاد، ديون و كفالات و حوالات و وكالات، شهادات، قضايا و احكام، مكاسب، متاجر، نكاح، طلاق، عتق و تدبير و مكاتبه، ايمان و نذور و كفارات، صيد و ذبائح، اطعمه و اشربه، وقوف و صدقات، وصايا، مواريث، حدود و ديات مى‌باشد.

در تقسيم‌بندى مباحث، بر خلاف اكثر كتب فقهى قديمى، كتاب الصوم بر كتاب الزكاة مقدم شده است.

شروح و حواشى

كتاب النهاية داراى 7 شرح است كه 4 شرح آن متعلّق به شيخ قطب الدين راوندى است. اين شروح عبارتند از:

1. نكت النهاية، تأليف محقق حلى (ذ/ج 110/14، ج 305/20)،
2. المرشد إلى سبيل التعبد، تأليف فرزند مؤلف، ابو على حسن بن محمد طوسى (ذ/ج 110/14، ج 305/20)،
3. شرح النهاية، تأليف نظام الدين سليمان بن حسن صهرشتى صاحب اصباح الشيعة (م ذ/ج 110/14، ج 119/2)،
4. شرح مشكلات النهاية، تأليف قطب الدين راوندى (م 573 ق) (ذ/ج 110/14، ج 66/21)،
5. شرح ما يجوز و ما لا يجوز في النهاية، تأليف قطب الدين راوندى (ذ/ج 52/14، 110)،
6. نهية النهاية، تأليف شيخ قطب الدين راوندى (ذ110/14/، 431/24)،
7. المغني في شرح النهاية الطوسيّة، تأليف شيخ قطب الدين راوندى (ذ110/14/، 296/21)،

تذكر: كتاب النهاية بوسيلۀ بعضى از اصحاب هم‌عصر با شيخ طوسى (قده) به فارسى قديمى ترجمه شده است كه در كتابخانۀ سيد جليل نصر اللّه تقوى در تهران وجود دارد. (الذريعة143/4).

در كتاب الذريعةاز كتاب «النهاية» تعبير به «نهاية الإحكام» شده كه به نظر صحيح نيست و «نهاية الإحكام» تأليف علامۀ حلى مى‌باشد. (ذ110/14/).

ويژگى‌ها

اگر چه كتاب «النهاية» به سبك رساله‌هاى عمليۀ متداول در زمان ما تأليف شده است و متن آن برگرفته از روايات و متون اخبار اهل بيت عليهم السلام مى‌باشد امّا داراى ويژگى‌هاى خاصى است كه به چند مورد اشاره مى‌شود:

در برخى از موارد مؤلف رواياتى را با لفظ «روى» به صورت مجمل و يا حتى با ذكر سلسله سند بيان مى‌كند كه به چند نمونه اشاره مى‌شود.

• قد روى انه يكون ميراثه لورثته الكفار و ذلك محمول على ضرب من التقيد لانه مذهب العامّة
• قد روى عن أبي الحسن الثالث عليه السلام
• الأول أحوط و أكثر في الروايات
• روى ابن أبي عمير عن إبراهيم بن عبد الحميد عن سعد إسكاف عن زياد بن عيسى
• عن أبي الجارود عن أصبع عن أبي عبد اللّه (ع)
• روى السكوني عن أبي عبد اللّه (ع)
• على ما روى في بعض الأخبار
• فإن ذلك مكروه على ما جاءت به الأخبار
• كان عليه الحد على ما روى في بعض الروايات.

در برخى موارد نيز نظريات فقهاى بزرگ به صورت مجمل و با عنوان «بعض أصحابنا» بيان مى‌نمايد، به عنوان نمونه، جلد اول، صفحۀ 409، جلد سوم، صفحۀ 199 و 269.

(ج 239/3، 240، 258، 259، ج 339/1، ج 14/2، 351، 453 نكت النهاية).

از آن جايى كه كتاب «النهاية» پس از «تهذيب الأحكام» نوشته شده است، مؤلف در مواردى تفصيل مطالب را به «التهذيب» ارجاع مى‌دهد، به عنوان نمونه:

• در كتاب الحج: إلى آخر الدعاء التي ذكرناه في كتاب «تهذيب الأحكام»،
• در كتاب المواريث: قد أوردناها في كتاب «تهذيب الأحكام» بأنهم يورثون من الجهتين،
• در كتاب الديات: قد أوردناه نحن في كتاب «تهذيب الاحكام» فمن أراد الوقوف عليه فليقف عليه من هناك. (ج 501/1، ج 271/3، 457 نكت النهاية).

از ديگر ويژگى‌هاى مهم كتاب، اختصار و ايجاز در ذكر مباحث كتاب است بطورى كه در آخر كتاب المواريث مى‌نويسد: فينبغي أن يعرف هذا الباب و يعتمد عليه، فإنّه يشرف به على سائر ما طوّل به من المسائل في الكتب، و أصولها ما لخصناه. (ج 277/3).

اگر چه متن كتاب، از روايات اخذ شده است، امّا گاهى مؤلف چندين صفحه را به ذكر روايات با نام راوى و امام معصوم (ع) اختصاص داده، به عنوان مثال:

• در قسمت انفال از كتاب متاجر 9 روايت،
• در كتاب قضاء، صفحات 80 تا 88 از جلد دوم، 26 روايت،
• در باب حث الوصيّة، صفحات 138 و 39 از جلد سوّم،
• در كتاب ديات، صفحۀ 422 از جلد سوّم،
• و همين‌طور در صفحۀ اول كتاب متاجر روايات متعددى را نقل مى‌كند.

نظريات جديد

كتاب «النهاية» پر از نظريات و ابتكارات مؤلف مى‌باشد كه به بعضى از نظريات وى در مسائل اجتماعى اشاره مى‌شود.

در مسألۀ اقامۀ حدود از مبحث امر به معروف و نهى از منكر، وى اقامۀ حدود را فقط بوسيلۀ سلطانى كه منصوب از طرف خداوند يا منصوب از طرف امام معصوم (ع) باشد، صحيح مى‌داند. (ج 16/2).

هم‌چنين در باب عمل سلطان و گرفتن جايزه از او، خصوصيات عادل بودن، آمر به معروف و ناهى از منكر بودن، و قرار دادن اشياء در مواضعش را از شروط پذيرفتن ولايت از طرف سلطان ذكر نموده و مباحث بسيار مفيدى را مطرح مى‌نمايد. (ج 90/2 تا 92).

از ديگر مباحث اجتماعى، اقامۀ نماز جمعه است كه مؤلف با اجتماع شرايط، نماز جمعه را واجب عينى دانسته و تأكيد بر اجراى اين مراسم عبادى و سياسى دارد. (ج 333/1).

از ديگر نظريات مؤلف اين كه سلام دادن در نماز را مستحب دانسته و در باب فرائض الصلاة و سنت‌ها اين چنين مى‌نويسد: و التسليم سنّة ليس بفرض، من تركه متعمدا كان مضيعا فضيلة. (ج 317/1).

گفتار بزرگان

أعيان الشيعة، الذريعة: فهو كتاب فقهي كامل من الطهارة إلى الديات، و لأهميّته و متانته كان هو المحور من حين تأليفه إلى زمن المحقق الأول الحلّي رضوان اللّه عليه حين تأليفه الشرايع، فكان بحث العلماء في هذه المدة و تدريسهم و شروحهم غالبا فيه و عليه، و كانوا يمتازونه بالإجازة.

در جاى ديگر از أعيان الشيعة: النهاية في مجرد الفقه و الفتوى من أعظم آثاره و أجل كتب الفقه و متون الأخبار. (أعيان الشيعة 160/9، 169، الذريعة403/24).

رجال سيد بحر العلوم: كتاب النهاية الذي ضمنّه متون الأخبار.

و در جاى ديگر بعد از نقل مقدمۀ كتاب مبسوط: إن من جملة فوائد هذه المقدمة ما أشرنا في وصف كتاب النهاية من أنه نقل متون الأخبار أو مضامينها، فإن هذا شيء عظم النفع عند إعواز الحديث. (رجال سيد بحر العلوم 230/3، 235).

شرح حال شيخ طوسى به قلم آقا بزرگ تهرانى: النهاية في مجرد الفقه و الفتوى من أعظم آثاره و أجل كتب الفقه و متون الأخبار، و قد كان هذا الكتاب بين الفقهاء من لدن عصر مصنّفه إلى زمان المحقق الحلّي كالشرائع بعد مؤلّفها، فكان بحثهم و تدريسهم فيه، و شروحهم عليه. (مقدمۀ كتاب النهاية و نكتها صفحۀ 39 و 40).

الذريعة: كان النهاية كتابا مدرسيا حتى ألف المحقق الحلي الشرائع فكان الفقهاء يدرسونه و يكتبون عليه الشروح. (الذريعة403/24).

معالم العلماء: النهاية في مجرد الفقه و الفتاوى حسن. (معالم العلماء صفحۀ 114).

طبقات أعلام الشيعة: و كان كتابه «النهاية» المرجع للتدريس حتى ألّف المحقق كتابه «شرائع الإسلام» فاختص بالتدريس قبل كتب الشيخ، و صنف في جميع العلوم و بقيت كتبه مرجعا وحيدا للمتأخرين. (طبقات أعلام الشيعة 162/2 قرن پنجم).

روضات الجنات: و في كتاب النهاية سلك مسلك الأخباري الصرف، بحيث إنّه يتجاوز فيها مضامين الأخبار، و لم يتعدّ مناطيق الآثار. (روضات الجنات 218/6).

الكنى و الألقاب، فوائد رضوية: أما الفقه فهو حديث هذه الصناعة، و الملقى إليه زمام الانقياد و الطاعة، و كل من تأخر عنه من الفقهاء الأعيان فقد تفقه على كتبه، استفاد منها نهاية أربه و منتهى طلبه و له في هذا العلم «النهاية» التي صحّنه متون الأخبار. (الكنى و الألقاب ج 395/2 و 396، فوائد رضويه 470، روضات الجنات 221/6).

منابع

• الذريعة403/24
• أعيان الشيعة 166/9، 159
• معالم العلماء 114
• روضات الجنات 216/6
• ريحانة الأدب ج 399/2 تا 401، ج 325/3
• قصص العلماء صفحۀ 312
• الكنى و الألقاب 357/2، 395، 396
• لؤلؤ البحرين 245 - 252
• فوائد رضويه 470
• اختيار الرجال 365 و 366
• معجم مؤلفي الشيعة 263
• طبقات أعلام الشيعة 161/2، 162
• بحار الأنوار 61/1

وابسته‌ها

النهایة و نکتها

پیوندها

مطالعه کتاب النهایة في مجرد الفقه و الفتاوی در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور