ما تلحن فيه العامة

ما تلحن فيه العامة
پدیدآوران	مفضل بن سلمة، ابوطالب (نویسنده)
ناشر	[بی نا]
مکان نشر	[بی جا] - [بی جا]
سال نشر	[--13]
چاپ	چاپ یکم
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏

ما تلحن فيه العامة، اثر ابوطالب مفضل بن سلمه (متوفی بعد از 290ق)، رساله‌ای است مختصر درباره واژگان فراوان و رایجی که عامه در محاورات و گفتگوهای خویش اشتباه تلفظ می‌کنند. کتاب با تحقیق حاتم صالح ضامن به چاپ رسیده است.

اهمیت کتاب

اثر حاضر، از جمله کتب قدیمی می‌باشد که به موضوع لحن عامه پرداخته و در آن، الفاظ و لغاتی وجود دارد که در سایر آثاری که به این موضوع پرداخته‌اند، یافت نمی‌شود.

ساختار

کتاب با مقدمه محقق آغاز و مطالب در سی باب، ارائه شده است.

منابع کتاب

نخستین منبع کتاب، روایاتی است که مؤلف از پدرش، سلمة بن عاصم که از معاصرین و مصاحبین فراء بود، شنیده است. وی در این کتاب، بیش از سی موضع، از او روایت کرده است. در این کتاب، همچنین روایات فراوانی از فراء، ابوعمرو شیبانی، ابوزید انصاری، اصمعی، ابن اعرابی، طوسی، لحیانی، ابن سکیت و یمامی وجود دارد. ناگفته نماند که از آثاری همچون «إصلاح المنطق» ابن سکیت، «أدب الكاتب» ابن قتیبه دینوری و «الفصيح» ثعلب نیز در این کتاب، استفاده شده، ولی نامی از آنها، برده نشده است.

گزارش محتوا

در مقدمه، ابتدا به شرح حال مؤلف پرداخته شده و سپس، شیوه کار وی در تألیف کتاب، توضیح داده شده است.

نویسنده در تبیین مسائل و مطالب کتاب، به حدود ده آیه از قرآن کریم، یک حدیث شریف نبوی و سه ضرب‌المثل از امثال عرب، استشهاد نموده است. اشعار مورد استشهاد نیز شصت بیت شعری و چهل بیت ارجوزه می‌باشد. شاعرانی که اشعارشان به‌عنوان استشهاد در کتاب مورد استفاده قرار گرفته است، عبارتند از: ابوالاسود دئلی، اعشی، امرؤ القیس، امیة بن ابی‌صلت، اوس بن حجر، جریر، ابوحصین تمیمی، حمید بن ثور، دکین راجز، ابوداود ایادی، ابوذؤیب، ذوالرمه، رؤبه، راعی، زهیر بن ابی‌سلمی، شنفری، عبدة بن طبیب، عبید بن ابرص، عجاج، عروة بن ورد، عنتره، قطامی، قیس بن ذریح، لبید بن ربیعه، مهلهل، نابغه ذبیانی و یزید بن مفرغ.

شواهد شعری و ارجوزه‌های مذکور از علما، به وجه زیر در کتاب آمده است: «أنشدني أبي عن الفراء»، «أنشدني أبي عن الأصمعي»، «و أنشدني عن الأعرابي»، «و أنشدني الطوسي عن ابن الأعرابي»، «و أنشدنا يعقوب بن السكيت»، «و أنشدنا أصحابنا عن الأصمعي»، «و أنشدني بعض الأصحاب عن الأصمعي»، «و أنشدنا عن الأصمعي»، «و أنشدت عن الأصمعي».

به‌منظور آشنایی بیشتر با محتوای کتاب، به گزیده‌ای از مطالب آن، اشاره می‌شود:

1. باب اسم‌های مفتوحی که عامه در تلفظ آن شتباه می‌کنند (مضموم یا مکسور تلفظ می‌کنند)، مانند: «هو حب المحلب» (به فتح میم و لام) که «المحلب» (به کسر میم)، اشتباه است؛ «فكاك الرهن» (به فتح فاء) که «فكاك» (به کسر فاء اشتباه است) و «مسك الشاة» (به فتح میم) که مراد، مشک از پوست گوسفند است و «مسک» (به کسر میم) به معنای عطری خوش‌بوست.
2. باب افعالی که فتحه در آنها، به‌اشتباه، کسره یا ضمه قرائت می‌شود، مانند: «دمعت عینی» (به فتح میم) که «دمعت» (به کسر میم) اشتباه است؛ «عجزت عن الشيء» (به فتح جیم) که «عجزت» (به کسر جیم) اشتباه است و «حرصت علی الشيء أحرص» (به فتح راء) که «حرصت» (به کسر راء) اشتباه است.
3. باب اسم‌هایی که مکسور بوده، ولی عامه، به‌اشتباه، مفتوح یا مضموم قرائت می‌کنند، مانند: «هو الإذخر» (به کسر همزه) که «الأذخر» (به فتح همزه اشتباه است)؛ «هو رخو» (به کسر راء) که «رخو» (به فتح راء) اشتباه است و «هی كفة الميزان» (به کسر کاف) که «كفة» (به فتح کاف) اشتباه است.
4. باب افعالی که کسره در آن، به‌اشتباه فتحه یا ضمه قرائت شده است، مانند: «قضمت الدابة شعيرها» (به کسر ضاد) که «قضمت» (به فتح ضاد) اشتباه است؛ «كلفت بالشيء» (به کسر لام) که «كلفت» (به فتح لام) اشتباه است.
5. باب اسم‌هایی که ضمه در آن، به‌اشتباه، فتحه تلفظ شده است، مانند: «هو كفة القميص» (به ضم کاف) که «كفة» (به فتح کاف) اشتباه است.
6. باب افعالی که ضمه در آن، به‌اشتباه، فتحه تلفظ شده است، مانند: «عقرت المرأة» (به ضم قاف) که «عقرت» (به فتخ قاف) اشتباه است .

در پایان، شایسته است به این نکته اشاره شود که از جمله امتیازات کتاب حاضر، آن است که دربردارنده اقوال فراوان از علمایی است که آثارشان، در موضوع یادشده مفقود گردیده است و از جمله ویژگی‌های آن، وجود شواهد بسیاری از اشعار و ارجوزه‌ها، به روایت علمای ثقه می‌باشد.

وضعیت کتاب

کتاب، فاقد فهرست بوده و هوامش در انتهای آن آمده است.

منابع مقاله

مقدمه محقق.