سبحانی تبریزی، جعفر

آیت‌الله جعفر سبحانی تبریزی
نام کامل	سبحانی تبریزی، جعفر
نام‌های دیگر	آی‍ت‌ال‍ل‍ه‌ س‍ب‍ح‍ان‍ی‌، ج‍ع‍ف‍ر، س‍ب‍ح‍ان‍ی‌، ج‍ع‍ف‍ر
نام پدر	آیت‌الله حاج شيخ محمدحسین سبحانى خيابانى
ولادت	1308ش
محل تولد	تبریز
اطلاعات علمی
اساتید	آیت‌الله بروجردى، مرحوم آیت‌اللّه حاج سید محمد حجت کوه‌کمریآیت‌الله امام خمينى
برخی آثار	الإنصاف في مسائل دام فیها الخلاف، الجامع للشرایع، المهذب، جواهر الفقه، تذکرة الأعیان، تاريخ الفقه الاسلامي و أدواره

جعفر سبحانی تبریزی (متولد 1308ش) فقیه، متکلم، اصولی، مفسر، از مراجع تقلید شیعه و اساتید حوزه علمیه قم

ولادت

در 28 شوال المکرم 1347ق (20 فروردین 1308ش)، در تبریز در خانواده‌ای اهل علم و تقوا و فضیلت دیده به جهان گشود. پدر ایشان آیت‌الله محمدحسین خیابانی سبحانی از علمای خوش‌نام تبریز بود.

تحصیلات

آیت‌اللّه سبحانی، پس از فراغت از تحصیلات ابتدایی، در مکتب‌خانه مرحوم میرزا محمود فاضل (فرزند فاضل مراغی از شاگردان شیخ اعظم انصاری) به فراگیری متون ادب پارسی پرداخت و کتاب‌هایی مانند: گلستان، بوستان، تاریخ معجم، نصاب الصبیان، ابواب الجنان و غیره را فراگرفت، سپس در 14 سالگی (1361ق) رهسپار مدرسه علمیه طالبیه تبریز گردید و به آموختن مقدمات علوم و سطوح پرداخت. علوم ادبی را نزد مرحومان: حاج شیخ حسن نحوی و شیخ علی‌اکبر نحوی و بخشی از «مطول»، «منطق منظومه» و «شرح لمعه» را در محضر علامه بزرگوار میرزا محمدعلی مدرس خیابانی، صاحب «ریحانة الأدب» (م 1373ق) آموخت و این همه، پنج سال (تا 1365ق) به طول انجامید.

استاد سبحانی، در آن زمان سخت مشغول تعلیم و تعلم دروس مقدمات و مباحثه و تألیف بود. یادگار قلمی ایشان از آن زمان (با اینکه نوجوانی 17 ساله بود) دو کتاب است که هم‌اینک موجود می‌باشد:

1. معیار الفکر (در منطق)؛
2. مهذب البلاغة (در علم معانی، بیان و بدیع).

مهاجرت به حوزه علمیه قم

استاد در مهرماه 1325ش، به علت نابسامانی اوضاع اجتماعی آذربایجان، به شهر مقدس قم هجرت فرمود و به تکمیل سطوح، همت گماشت. باقی‌مانده «فرائد الأصول» را نزد مرحوم آیت‌الله حاج میرزا محمد مجاهدی تبریزی (1327 - 1379ق) و آیت‌اللّه حاج میرزا احمد کافی (1318 - 1412ق) آموخت و «کفایة الأصول» را هم نزد مرحوم آیت‌اللّه‌ گلپایگانی (م 1414ق) آموخت.

اساتید

آیت‌اللّه سبحانی پس از تکمیل سطوح عالیه در 1369ق، به درس‌های خارج فقه و اصول راه یافت و به خوشه‌چینی از محضر بزرگان زیر پرداخت:

1. مرحوم آیت‌اللّه‌ بروجردی (1292 - 1380ق) که در آن روزها مبحث وقت از کتاب صلاة را تدریس می‌فرمود.
2. مرحوم آیت‌اللّه حاج سید محمد حجت کوه‌کمری (1301 - 1372ق) که در آن زمان تدریس خارج بیع را آغاز کرده بود.
3. مرحوم آیت‌اللّه‌ امام خمینی (1320 - 1409ق) که در آن زمان بحث استصحاب را مطرح می‌فرمود. معظم‌له تا پایان دوره اوّل درس اصول حضرت امام، به

درس ایشان حاضر گشت، آنگاه بر آن شد تا مجموع درس‌های ایشان را به دقت ضبط‍‌ کند و تحریر نماید، این کار در ضمن 7 سال (1330 - 1337ش) انجام گرفت و در همان زمان به چاپ رسید.

حضرت آیت‌اللّه سبحانی به‌غیراز تحصیل دروس فقه و اصول، به آموختن فلسفه و کلام و تفسیر نیز اشتغال داشت. استاد از دوران نوجوانی به مسائل فکری و عقلی کشش بسیار زیادی داشت و به شخصیت‌های متفکر و اساتید منطق و معقول ارجی شایان می‌نهاد.

ازهمین‌رو در تبریز به محضر مرحوم آیت‌اللّه حاج سید محمد بادکوبه‌ای (م 1390ق) شتافت و از او شرح «قواعد العقائد» علامه را بیاموخت. سپس در حوزه علمیه قم مطالعات فلسفی خویش را با شرکت در درس‌های منطق و فلسفه حضرت آیت‌اللّه علاّمه سید محمدحسین طباطبائی (م 1402ق) تکمیل نمود و در سال‌های 1328 تا 1330ش، «شرح منظومه» و پس از آن بخش اعظم «اسفار» را نزد ایشان فراگرفت و هم‌زمان، در جلسه شب‌های پنج‌شنبه و جمعه علاّمه طباطبائی، که در آن فلسفه مادی به نقد کشیده می‌شد و نگارش کتاب ارزشمند «اصول فلسفه و روش رئالیسم» و پاورقی آن توسط‍‌ استاد شهید آیت‌اللّه مطهری حاصل آن جلسات بود، شرکت جست و پس از پایان این دوره به خواست حضرت استاد علاّمه، کتاب اصول فلسفه را به عربی بازگرداند که نخستین جلد آن با تقریظ‍‌ علامه طباطبائی به چاپ رسید.

تدریس

استاد معظم، حضرت آیت‌اللّه سبحانی، از زمان تحصیل (1361ق / 1321ش) به تدریس مقدمات می‌پرداخت و پس از آنکه به حوزه علمیه قم آمد (18 سالگی) کار تدریس را ادامه داد و پس از زمانی چند نیز به تدریس سطوح پرداخت. ایشان نزدیک به 7 سال «مطول»، چند دوره «معالم» و «لمعتین»، 7 دوره «فرائد» شیخ انصاری (در 21 سال)، چند دوره «مکاسب» و «کفایه» و پنج مرتبه «شرح منظومه» (در 10 سال) را تدریس نمود. در سال 1394ق (1354ش) نیز بر اثر اصرار فضلا و طلاب علاقه‌مند حوزه، درس خارج فقه و اصول را تشکیل داد که تاکنون بحمداللّه ادامه دارد. درس خارج اصول ایشان یکی از شاخص‌ترین حلقه‌های درسی حوزه بشمار می‌رود و از مزایای آن این است که هر روز درس معظم‌له زیر نظر ایشان به چاپ رسیده و بیش از 600 نفر در آن شرکت می‌نمایند.

استاد معظم تاکنون پنج دوره کامل اصول و هر دوره در 6 سال، تدریس نموده و هم‌اکنون ششمین دوره آن را پشت سر می‌نهد. تقریرات این درس‌ها بسیار است و یک دوره کامل آن در 4 جلد به نام «المحصول فی علم الأُصول» به قلم آقای جلالی مازندرانی و «إرشاد العقول إلی علم الأصول» به قلم آقای محمدحسین الحاج العاملی به چاپ رسیده است.

نیز جناب ایشان در طول بیش از 20 سال تدریس منظم خارج فقه، تاکنون مباحث مختلفی را بحث نموده است که عبارتند از: کتب زکات، حدود، دیات، قضاء، مضاربه (دو بار)، مکاسب محرمه، خیارات، ارث، طلاق، نکاح و خمس. بسیاری از فضلای حوزه به ضبط‍‌ افادات استاد پرداخته‌اند که برخی از آنها نیز به چاپ رسیده است. همچنین استاد سالیان درازی کتاب عمیق «اسفار» را برای گروه بسیاری تدریس نموده است که پاره‌ای از آنان اکنون خود از اساتید فلسفه بشمار می‌روند. ایشان به‌غیراز تدریس منظم فقه، اصول و فلسفه در حوزه علمیه، سالیان دراز به آموزش عقاید، رجال، درایه، تاریخ اسلام و تشیع، ملل و نحل، تفسیر و ادبیات پرداخته و در هریک از آنها آثار مفید و متعددی را به جامعه اسلامی تقدیم نموده است.

شیوه تدریس

استاد سبحانی هماره سر وقت (بدون‌اندکی تأخیر) در جلسه درس حاضر می‌شود و با بیانی شمرده و منظم به القای دروس فقه و اصول و عقاید می‌پردازد. ایشان در آغاز، دورنمایی از بحث را ترسیم می‌کند و آنگاه به‌تفصیل، موضوع مورد بحث را توضیح می‌دهد. وی به‌هنگام نقل گفتار صاحب‌نظران از محققان پیشین تا محققان معاصر، از آنان تکریمی شایان می‌کند و درعین‌حال، با دقت و ژرف‌نگری سخن آنان را نقد می‌کند. جلسات درس ایشان، به‌خصوص فقه، آمیزه‌ای از پند و‌اندرز و اخلاق و تاریخ است و به‌خوبی به اشکالات شاگردان (هرچند سست باشد) گوش فراداده و با متانت و بردباری به پاسخ آنان می‌پردازد. ایشان در درس بر زیبانویسی و رعایت نکات ادبی و ویرایشی تأکید فراوان می‌نماید. نیز تا مدتی پس از درس، نشسته و برای شنیدن پرسش‌های دیگران و پاسخ بدانها درنگ می‌کند. دفاتر شاگردان خود را گرفته و آنان را به بهترنویسی راهنمایی می‌کند و گاهی در روزهای چهارشنبه به شرح حدیثی از ائمّه اطهار سلام‌اللّه‌علیهم‌اجمعین نیز می‌پردازد.

استاد برخی از نوشتارهای شاگردانش در فقه، اصول، کلام و تاریخ را (که درس‌های او را به نگارش درآورده‌اند) مطالعه کرده و با تصحیح برخی از مطالب آن، آنها را به دست چاپ سپرده و از این رهگذر آنان را مورد تشویق قرار می‌دهد.

هم‌اکنون بسیاری از شاگردان فرهیخته ایشان از مدرسین حوزه علمیه، مؤلفین کتاب‌های اسلامی، اساتید دانشگاه، قضات دادگاه‌ها، نمایندگان مجلس شورای اسلامی و ائمّه جمعه و جماعات کشور بشمار می‌روند.

شرکت در تأسیس مجله مکتب اسلام

در سال‌های 1337 و 1338ش، خلأ فکری بر جوانان کشورمان حاکم بود و غالب مجلات کشور، وابسته به دولت فاسد بودند و کمتر مجله‌ای بود که به‌طور مستقیم و غیر مستقیم به تخریب بنیان‌های اخلاقی و فرهنگی نپردازد؛ ازهمین‌رو، استاد و گروهی از فضلای حوزه به رهبری برخی از مراجع وقت همراه با کمک مالی برخی از مؤمنین تصمیم گرفتند تا شالوده بنای یک مجله وزین فکری اسلامی را بریزند و این‌چنین بود که مجله درس‌هایی از مکتب اسلام تأسیس شد.

روزهای نخست تصور نمی‌رفت که مجله مزبور تا این‌اندازه مورد استقبال جامعه مذهبی کشور قرار گیرد، امّا به مرور زمان مجله سراسر ایران را فراگرفت و در برخی اوقات با تیراژ بیش از صد هزار منتشر گردید. استاد در این مجله با نگارش تاریخ اسلام و تفسیر قرآن آثار ماندگاری از خویش به یادگار نهاد و هم‌اکنون نیز صاحب‌امتیاز آن بوده و مجله تحت سرپرستی ایشان به حیات علمی خود ادامه می‌دهد.

شرکت در تدوین قانون اساسی

استاد معظم، حضرت آیت‌اللّه سبحانی از روز نخست در مبارزات حق‌طلبانه روحانیت علیه رژیم فاسد شرکت داشت و نامش هماره در ذیل اعلامیه‌های مدرسین حوزه علمیه قم دیده می‌شد. ایشان پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به امر و ترغیب امام خمینی (قدس‌سره)، در انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی از استان آذربایجان شرقی کاندیدا شد و با آرای بسیار بالای مردم استان (به‌عنوان نماینده اوّل) انتخاب شد. در تنظیم قانون اساسی (هم از نظر تعبیر و هم از نظر محتوا) تأثیر بسزایی داشت و مرحوم آیت‌اللّه شهید دکتر بهشتی رسماً از تریبون مجلس از دقت و ژرف‌نگری ایشان تقدیر به عمل آورد.

بنیان‌گذار تفسیر موضوعی قرآن کریم

از هنگامی که پایه مجله مکتب اسلام گذاشته شد، نگارش تفسیر قرآن بر عهده حضرت آیت‌اللّه سبحانی قرار گرفت و استاد در طول سالیان متمادی به نگارش تفسیر قرآن پرداخت و از این رهگذر به ترجمه و توضیح سوره‌های: توبه، رعد، فرقان، لقمان، حجرات، حدید، صف و منافقین توفیق یافت. درخور ذکر است که استاد پس از گذشت زمانی چند، به ضرورت تفسیر موضوعی قرآن پی برد و در این راستا به بررسی و تفسیر آیات عقاید اسلامی پرداخت و در این مورد تفسیر بی‌همانند «مفاهیم القرآن» را در 7 جلد به رشته تألیف کشید که از همان زمان انتشار، مورد تقدیر دانشمندان جهان اسلام قرار گرفت. برخی از کسانی که بر این کتاب تقریظ‍‌ نگاشته‌اند عبارتند از حضرات آیات: سید محمدباقر صدر، علامه طباطبائی، شیخ محمدتقی شوشتری، محمدجواد مغنیه، سید مرتضی عسکری و دیگران.

استاد بزرگوار پس از چندی به نیاز شدید جامعه فارسی‌زبان به این‌گونه تفاسیر آگاه شد و بر آن شد تا با استفاده از کتاب فوق، نخستین تفسیر موضوعی قرآن به زبان فارسی را نگارش دهد که به فضل الهی به نوشتن کتاب منشور جاوید قرآن، توفیق یافت که تاکنون 14 جلد آن در تفسیر موضوعات مختلف قرآن مجید چاپ و منتشر شده است.

پاسخ به پرسش‌های دینی

از بَدْوِ تأسیس مجله مکتب اسلام، پرسش‌های مختلفی از سوی جوانان و دانشجویان به دفتر مجله می‌رسید که خواهان پاسخ بودند. لذا ستونی در مجله با نام پرسش و پاسخ گشایش یافت که به سؤال‌های علمی و دینی مردم پاسخ می‌داد. جواب این سؤال‌ها از آغاز بر عهده حضرت آیت‌اللّه سبحانی و حضرت آیت‌اللّه مکارم شیرازی بود که بعدها در 4 جلد با نام پرسش‌ها و پاسخ‌ها چاپ و منتشر شد. پس از آن نیز پرسش‌های گوناگونی از نقاط‍‌ مختلف کشور و نیز مراکز فرهنگی اسلامی جهان به دست حضرت استاد می‌رسید که خود باعث بر تألیف کتاب ارزنده پرسش‌ها و پاسخ‌ها از سوی ایشان شد. هم‌اینک نیز ایشان به‌طور مرتب به پاسخگویی مشکلات دینی مردم می‌پردازد و شبهه‌زدایی از اذهان جوانان را یکی از مهم‌ترین وظایف خویش می‌داند و معتقد است که باید مرکزی منظم برای رفع اشکالات دینی مردم به وجود آید.

دگرگونی در برنامه درسی حوزه

پس از انقلاب اسلامی، ضرورت تحول و دگرگونی در برنامه‌های درسی حوزه و دانشگاه بیش از پیش احساس شد و برای رفع نیاز طلاب و دانشجویان مراکزی تأسیس گردید. شورای مدیریت حوزه علمیه قم برای پر کردن خلأهای نظام درسی حوزه به فکر تدوین متون آموزشی در برخی از رشته‌های علوم اسلامی برآمد و برای این کار از فکر و‌اندیشه استاد معظم حضرت آیت‌اللّه سبحانی بهره گرفت. استاد نیز در 4 رشته از علوم اسلامی: رجال، عقاید، فرق و مذاهب دست به تألیف کتاب زد که به تصدیق اهل فن هریک از آنها در نوع خود بهترین است. در رشته عقاید، کتاب «المحاضرات فی الإلهیات» را در 4 جلد و در باب مذاهب اسلامی نیز کتاب وزین «بحوث فی الملل و النحل» را در 8 جلد به رشته نگارش درآورد که هم‌اینک همراه دو کتاب دیگر ایشان، «کلیات فی علم الرجال» و «أصول الحدیث و أحکامه» جزو کتاب‌های درسی رسمی طلاب و فضلای حوزه علمیه قرار گرفته و چند بار نیز ترجمه و تلخیص گردیده است. کتاب وزین «الإلهیات»، مبسوطترین و مشروح‌ترین کتاب کلامی است که به آرای دیروز و امروز متکلمان اسلامی نظر دارد و دقت در کتاب ارجمند «بحوث فی الملل و النحل» نشانگر رنج بسیار مؤلف در تدوین این کتاب است که با مراجعه به مصادر گوناگون به نگارش عقاید پرداخته و در نوشتن عقاید هر فرقه‌ای، به کتاب‌های خود آنها مراجعه کرده و به نقل قول دیگران اکتفا نکرده است.

تأسیس مؤسسه تعلیماتی - تحقیقاتی امام صادق(ع)

در سال 1359ش، با همت بلند استاد و تلاش پیگیر ایشان و همراهی جمله‌ای از فرهنگ‌دوستان، هسته مرکزی مؤسسه تعلیماتی و تحقیقاتی امام صادق(ع) تأسیس و در روز عید غدیر افتتاح شد.

بعدا با احساس نیاز به توسعه بیشتر، ساختمان جدید آن در زمینی به مساحت دو هزار متر مربع احداث گشت. هم‌اکنون این مرکز از هرگونه امکانات علمی و تحقیقی در موضوعات مرتبط‍‌ با مسائل اسلامی برخوردار است.

کتابخانه مرکز که شامل مجموعه‌ای از کتب مرجع و مصادر اوّلیه است، حدود 50 هزار جلد کتاب دارد که بخش اعظم آن، کتابخانه استاد جعفر سبحانی (مدّظله‌العالی) بوده که به مرکز اهدا شده است.

این مؤسسه که با انگیزه فراهم آوردن کتابخانه‌ای ویژه برای محققین و مؤلفین تأسیس شد، بنا بر مقتضیات زمان و احساس نیازهای اساسی دیگر، مواردی چند را به دستور کار خود افزود که فشرده آن عبارت است از:

1. تربیت و آموزش استعدادهای جوان برای تحقیق در مسائل اسلامی، به‌ویژه تفسیر، حدیث و عقاید؛
2. احیای متون اسلامی و تحقیق بر روی آثار بزرگان شیعه؛
3. نقد آثار روز درباره اسلام؛
4. پاسخ به سؤالات دینی؛
5. انتشار جزوه‌های مختصر در زمینه مسائل اسلامی.

ایجاد رشته تحصیلی کلام اسلامی

از زمانی که پایه تأسیس رشته‌های تخصصی تبلیغ، تفسیر و کلام در حوزه علمیه قم گذاشته شد، سرپرستی رشته کلام به عهده حضرت آیت‌اللّه سبحانی نهاده شد و ایشان با کمال دلسوزی به سرپرستی دانشجویان و داوطلبان این رشته پرداخته است.

آموزش این رشته و تخصص در آن، 9 سال به طول می‌انجامد و ارزش علمی آن برابر دکترا است. دانشجویان پس از طی مراحلی، برنامه فوق تخصصی دارند و سرانجام، تدریس کتاب‌های فلسفی و کلامی را بر عهده می‌گیرند.

فصلنامه علمی کلام اسلامی نیز در همین ارتباط‍‌ با همت استاد انتشار یافت.

دفاع از کیان شیعه

استاد معظم حضرت آیت‌اللّه سبحانی از دیرزمان به دفاع از باورهای عقیدتی شیعه پرداخته و در این راستا کتاب‌های فراوانی را به نگارش درآورده است. وی اوّلین گام را با نگاشتن کتاب «تفسیر صحیح آیات مشکله قرآن»، در نقد کتاب «تفسیر آیات مشکله قرآن» برداشت و پس از آن با احساس ضرورت، به نقد کتاب محرف و مشوَّه «23 سال» پرداخت. در سال‌های بعد برای روشن ساخن عقاید شیعه برای غیر شیعیان و تفهیم علمی آن برای دیگران، به نوشتن کتاب‌هایی پیرامون مسئله امامت، خلافت پیامبر، بداء، توسل، شفاعت، رجعت، امامان دوازده‌گانه، مجموعه اعتقادات شیعه، شخصیت‌های شیعی و نقش فرهنگ شیعی در پیشبرد تمدن اسلامی و تاریخ تشیع پرداخت.

تقدیر از علما و دانشمندان

حضرت آیت‌اللّه جعفر سبحانی به دانشمندان و عالمان راستین شیعه عشق می‌ورزد و از خدمات دینی آنان تجلیل و تکریم بسیار می‌نماید. ایشان از هنگام تأسیس مجله مکتب اسلام تاکنون به شرح حال دانشمندانی که بدرود حیات می‌گویند، پرداخته است که اگر تمام آن مقالات در مجموعه‌ای گردآوری شود، خود کتابی بزرگ خواهد شد.

ایشان از سر ترویج علم و دانش بر بسیاری از کتاب‌های معاصران و پیشینیان خود مقدمه نگاشته و بر ده‌ها اثر از آثار نویسندگان جوان حوزه علمیه، تقریظ‍‌ نوشته است.

شرکت در مجامع فرهنگی

استاد آیت‌اللّه سبحانی به‌عنوان یکی از چهره‌های شاخص‌اندیشمند حوزه علمیه قم در قسمتی از کنگره‌های علمی داخلی و بیشتر مجامع علمی خارجی شرکت جسته و در تمام آنها به ایراد سخنرانی و ارائه مقاله پرداخته است. ایشان به‌عنوان رئیس کنفرانس علوم و مفاهیم قرآن، برگزیده شده و در کنگره‌هایی مانند: کنگره جهانی امام رضا(ع) (4 بار)، کنفرانس وحدت اسلامی (7 بار)، کنفرانس تقریب مذاهب، کنگره جهانی شیخ مفید، کنگره نهج‌البلاغة، کنگره جهانی شیخ انصاری، سمینار بزرگداشت علامه طباطبایی (در تبریز و کازرون)، سمینار نماز و کنفرانس اسلام و مسائل پزشکی و غیره در ایران شرکت فعال داشته است.

او در بسیاری از کنگره‌ها (که شرکت‌کنندگان عرب‌زبان در آن بسیارند) مقید است به عربی فصیح سخن گوید و پیوسته تذکر می‌دهد که یک دانشمند اسلامی باید بر زبان عربی تسلّط‍‌ کافی داشته باشد؛ هم درست بنویسد و هم صحیح بخواند و سخن گوید. وی در نگارش عربی می‌کوشد که مانند دیگر ادیبان عرب قلم زند و در این راه رنج بسیار بر خود می‌پسندد و مطالعه آثار ادیبان معاصر عرب را یکی از کارهای همیشگی خود قرار داده است و لذا بیشتر کتاب‌هایش در لبنان تجدید چاپ شده و در سطح کشورهای عربی منتشر شده و مورد استقبال‌اندیشمندان عرب قرار گرفته است.

آثار

مهم‌ترین آثار استاد عبارت است از:

قرآن و تفسیر

1. تفسیر سوره رعد به نام «قرآن و اسرار آفرینش»؛
2. تفسیر سوره فرقان به نام «سیمای انسان کامل در قرآن»؛
3. تفسیر سوره توبه؛
4. تفسیر سوره منافقون به نام «دوست‌نماها»؛
5. تفسیر سوره حدید به نام «قرآن و معارف عقلی»؛
6. تفسیر سوره حجرات به نام «سیستم اخلاقی اسلام»؛
7. تفسیر سوره لقمان به نام «مربی نمونه»؛
8. منشور جاوید قرآن (14 جلد)؛
9. مفاهیم القرآن (10 جلد)؛
10. اصالت روح از نظر قرآن؛
11. التوحید و الشرک فی القرآن الکریم؛
12. شورا در قرآن و نهج‌البلاغة؛
13. احمد، موعود انجیل؛
14. مکتب وحی (مفهوم امی بودن پیامبر(ص))؛
15. خاتمیت از نظر قرآن و حدیث و عقل (ترجمه: رضا استادی).

علوم قرآنی

1. مرزهای اعجاز (ترجمه بخشی از تفسیر البیان مرحوم آیت‌اللّه‌ خوئی)؛
2. برهان رسالت (پیرامون قرآن و وجه اعجاز آن).

کلام

1. شناخت صفات خدا؛
2. آشنایی با اصول اسلام؛
3. جهان‌بینی اسلامی (دیدگاه اسلام درباره هستی، دنیا، انسان در جهان).
4. الهیات و معارف اسلامی (سلسله درس‌هایی شامل: 1. خدا و نظام آفرینش، 2. خدا و صفات جمال و جلال، 3. خدا و پیامبران، 4. خدا و پیامبر اسلام، 5. خدا و امامت، 6. خدا و معاد. نگارش و تنظیم: دانشمند معظم آقای استادی)؛
5. نیروی معنوی پیامبران؛
6. رسالت جهانی پیامبران (نبوت عامه)؛
7. فی ظل أُصول الإسلام (شامل بحث‌های: توحید، شرک، بدعت، شفاعت، توسل، زیارت، حب اهل بیت، زندگی انبیاء پس از مرگ و امکان اتصال با آنان، نگارش به قلم استاد جعفر الهادی)؛
8. الإلهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل (4 جلد)، (نگارش: حسن مکی عاملی)؛
9. معاد انسان و جهان؛
10. راه خداشناسی؛
11. مصدر الوجود؛
12. جبر و اختیار (نگارش: استاد علی ربانی گلپایگانی)؛
13. حسن و قبح عقلی (نگارش: استاد علی ربانی گلپایگانی)؛
14. توسل؛
15. البداء فی الکتاب و السنة؛
16. آگاهی سوم (پیرامون علم غیب ائمه اطهار(ع)).
17. رهبری امت؛
18. پیشوایی از نظر اسلام (امامت و خلافت)؛
19. سرنوشت از دیدگاه قرآن و حدیث و عقل؛
20. شفاعت از دیدگاه قرآن و حدیث و عقل؛
21. کاوش‌هایی پیرامون ولایت؛
22. مفهوم العبادة فی الکتاب و السنة؛
23. رؤیة اللّه؛
24. الزیارة.

فلسفه

1. اصول الفلسفه (ترجمه جلد اوّل درس‌های استاد علامه طباطبایی)؛
2. فلسفه اسلامی و اصول دیالکتیک؛
3. نظریة المعرفة (نگارش: حسن مکی عاملی)؛
4. سرنوشت از دیدگاه علم و فلسفه؛
5. شناخت در فلسفه اسلامی؛
6. هستی‌شناسی در مکتب صدرالمتألهین؛
7. تحلیلی از فلسفه مارکس؛
8. نیروی محرک تاریخ.

فقه

1. المواهب فی أحکام المکاسب (نگارش: آقای سیف‌اللّه یعقوبی)؛
2. المختار فی أحکام الخیار؛
3. نظام الإرث فی الشریعة الإسلامیة الغراء (نگارش: آقای سید محمدرضا پیغمبرپور)؛
4. نظام الطلاق فی الشریعة الإسلامیة الغراء (نگارش: آقای سیف‌اللّه یعقوبی)؛
5. نظام المضاربة فی الشریعة الغراء؛
6. نظام القضاء و الشهادة فی الشریعة الغراء (2 جلد)؛
7. کتاب الخمس؛
8. البلوغ و تلیه رسالة فی تأثیر الزمان و المکان؛
9. قاعدتان فقهیتان (نگارش: حسن مکی عاملی)؛
10. الاعتصام بالکتاب و السنة (پیرامون مسح پاها در وضو، سجده بر زمین، خمس در کتاب و سنت، ازدواج موقت، گذاشتن دست‌ها بر روی هم در نماز، سه طلاق در یک مجلس، سوگند طلاق، طلاق در حیض و نفاس، عول و تعصیب، تقیه، ارث مسلمان از کافر، وصیت کمتر از ثلث، مصادر قانون‌گذاری نزد شیعه امامیه)؛
11. نظام النکاح فی الشریعة الإسلامیة الغراء (2 جلد)؛
12. سبع مسائل (پیرامون 7 مسئله فقهی اختلافی میان شیعه و سنی)؛
13. حکم الأرجل فی الوضوء؛
14. الحج فی الشریعة الإسلامیة الغراء؛
15. الزکاة فی الشریعة الإسلامیة الغراء (2 جلد)؛
16. ضیاء الناظر فی أحکام صلاة المسافر؛
17. فقه الرضاع؛
18. أحکام السفر و آدابه.

اصول

1. تهذیب الأُصول (3 جلد) (تقریرات درس اصول حضرت امام خمینی (قدس‌سره))؛
2. المحصول فی علم الأُصول (4 جلد) (نگارش: سید محمود جلالی مازندرانی)؛
3. الرسائل الأربع (شامل: «ملازمه حکم عقل و حکم شرع»، به قلم خود استاد؛ «التسامح فی أدلة السنن»، نگارش: آقای علی‌اکبر کلانتری؛ «الاجتهاد فی أدلة السنن»، نگارش: آقای علی‌اکبر کلانتری؛ «قاعدة لا ضرر»، نگارش: شیخ علی حیدری)؛
4. الموجز فی علم الأصول؛
5. الوسیط‍‌ فی علم الأُصول (2 جلد)؛
6. إرشاد العقول إلی علم الأُصول (4 جلد)؛
7. رسائل أصولیه؛
8. أصول الفقه المقارن.

تاریخ

1. فروغ ابدیت (2 جلد) (تجزیه و تحلیل کاملی از زندگانی پیامبر اکرم(ص). این کتاب به عربی، اردو، انگلیسی، ترکی و اسپانیولی ترجمه شده و در سراسر جهان منتشر گردیده است)؛
2. فروغ ولایت (تجزیه و تحلیل زندگی امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام)؛
3. زندگانی امامان به زبان ساده (به عربی ترجمه شده است)؛
4. الأئمة الاثنی عشر؛
5. تاریخ اسلام.

رجال

1. کلیات فی علم الرجال.

درایه

1. أصول الحدیث و أحکامه.

عقاید

1. بحوث فی الملل و النحل (8 جلد)؛
2. فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی (5 جلد)؛
3. مع الشیعة الإمامیة فی عقائدهم؛
4. الشیعه فی موکب التاریخ؛
5. الشیعة و علم الکلام عبر القرون الأربعة؛
6. آئین وهابیت (به اردو ترجمه شده است)؛
7. الوهابیة فی المیزان؛
8. الأسماء الثلاثة: الإله و الربّ‌ و العبادة؛
9. منشور عقائد امامیه، (ترجمه به عربی و انگلیسی)؛
10. اسماء و صفات؛
11. وهابیت مبانی فکری و کارنامه عملی.

متفرقات

1. بازگشت به عصر ایمان؛
2. رمز پیروزی مردان بزرگ؛
3. پرسش‌ها و پاسخ‌ها؛
4. سیمای فرزانگان (3 جلد)؛
5. رسائل و مقالات (4 جلد)؛

تراجم

1. شخصیت‌های اسلامی شیعه (2 جلد) (نگارش: آقای مهدی پیشوایی)؛
2. زندگی بزرگان شیعه (در شماره‌های مختلف مجله مکتب اسلام)

منابع مقاله

برگرفته از پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت‌الله‌العظمی جعفر سبحانی به آدرس اینترنتی http://tohid.ir/fa/index/biografy#2

وابسته‌ها

حجة الوداع... خطب و إرشاد

ظاهرة التحريف في التراث الإسلامي

هستى‌شناسى در مکتب صدرالمتألهین

الإنصاف في مسائل دام فیها الخلاف

تهذیب الأصول (امام خمینی، روح الله - طبع قدیم)

الجامع للشرایع

المهذب

جواهر الفقه

مدخل مسائل جدید در علم کلام

رسائل فقهیة (سبحانی)

الشيخ الأنصاري رائد النهضة العلمية الحديثة

أحكام القصاص في الشريعة الإسلامية الغراء

تذکرة الأعیان

تاريخ الفقه الاسلامي و أدواره

مصادر الفقه الاسلامي و منابعه

مصادر الفقه الإسلامي و منابعه (سبحانى)

الصحيح و الأعم، دراسة مبسطة حول مسألة الصحيح و الأعم

البلوغ، حقیقته، علامته و احکامه

رسالة في تاثیر الزمان و المکان علی استنباط الاحکام

الخمس في الشریعة الإسلامیة الغراء

دراسات موجزه فی الخیارات و الشروط

دروس موجزة في علمي الرجال والدراية

نظام القضاء و الشهادة في الشريعة الإسلامية الغراء

نظام النكاح في الشريعة الإسلامية الغراء

الصوم في الشریعة الإسلامیة الغراء

سلسلة المسائل الفقهیة

ضیاء الناظر فی أحکام صلاة المسافر

الوضوء علی ضوء الکتاب و السنه

الاعتصام بالکتاب و السنه

تحریر الأحکام الشرعیة علی مذهب الإمامیة

الزکاة في الشریعة الإسلامیة الغراء

معالم الدين في فقه آل ياسين

نظام المضاربة في الشريعة الإسلامية الغراء

الحج في الشریعة الإسلامیة الغراء

المختار فی احکام الخیار

مناسك الحج و أحكام العمرة

مناسک حج و احکام عمره

توضیح المسائل (سبحانی)

ادوار الفقه الامامی

نظام الإرث في الشريعة الإسلامية الغراء

نظام الطلاق في الشريعة الإسلامية الغراء

المواهب في تحرير أحكام المكاسب

الاحتجاج (طبع جدید)

تهذیب الأصول

گنج حکمت یا احادیث منظوم

فرازهایی از تاریخ پیامبر اسلام

فروغ ابدیت: تجزیه و تحلیل کاملی از زندگی پیامبر اکرم صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله

سید المرسلین (تعریب)

نهایة الوصول إلی علم الأصول

رسائل أصولیة

الرسائل الأربع: قواعد أصولیة و فقهیة

إرشاد العقول الی مباحث الأصول

أصول الفقه المقارن فيما لا نصّ فيه

المحصول في علم الاُصول

الوسیط في اُصول الفقه

الإلهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل

البداء في ضوء الكتاب و السنة

التوسل

الحدود (النیشابوری المقری)

النسخ و البداء في الكتاب و السنة

تسلیک النفس إلی حظیرة القدس

لب الأثر في الجبر و القدر

مرزهای اعجاز

موسوعة طبقات الفقهاء

نهایة المرام في علم الکلام

سیمای عقاید شیعه

الشفاعة في الکتاب و السنة

صيانة الآثار الاسلامية

رؤیة الله في ضوء الکتاب و السنة و العقل الصریح

راهنمای حقیقت

مع الشیعة الإمامیة في عقایدهم

مرزهای توحید و شرک در قرآن

پاسداری از مرقد پیامبران و امامان

رسائل و مقالات

بحوث في الملل و النحل

نظریة المعرفة

سلسله المسایل العقایدیه

الفکر الخالد في بیان العقائد

محاضرات في الإلهیات

أضواء علی عقائد الشیعة الإمامیة و تاریخهم

الوهابیة في المیزان

في ظلال التوحید

عصمة الأنبیاء في القرآن الکریم

الأسماء الثلاثة

التوحید و الشرک في القرآن الکریم

قواعد العقائد (مع تعلیقات السبحاني)

القول الصراح في البخاري و صحیحه الجامع

الحیاه البرزخیه

کشف المراد في شرح تجرید الإعتقاد (قسم الإلهیات)

کشف المراد في شرح تجرید الإعتقاد (قسم الإلهیات)

الإیمان و الکفر في الکتاب و السنة

الإیمان و الکفر في الکتاب و السنة

العقیدة الإسلامیة علی ضوء مدرسة أهل‌البیت علیهم‌السلام

حوار مع الشیخ صالح بن عبدالله الدرویش (القاضی بالمحکمة الکبری بالقطیف) حول تأملات في نهج‌البلاغة

الوهابیة بین المباني الفکریة و النتایج العملیة

رسالة في التحسین و التقبیح العقلیین

في ظل أصول الإسلام

أهل البیت علیهم السلام سماتهم و حقوقهم في القرآن الکریم

عمدة عيون صحاح الأخبار في مناقب إمام الأبرار

كشف الغمة في معرفة الأئمة (اربلی)

فرهنگ اصطلاحات اصول

رسالة في الترتب

قاعدتان فقهیتان اللاضرر و الرضاع (سبحانی تبریزی، جعفر)

الشیعة في موکب التاریخ

دور الشیعة في بناء الحضارة الإسلامیة

در ساحل تقریب

الحج موسم عبادي و ملتقی سیاسي

ظاهرة التحریف فی التراث الإسلامی

گزیده سیمای عقاید شیعه

مفاهیم القرآن

الأقسام في القرآن الکریم

الأمثال في القرآن الکریم

بحوث قرآنیة في التوحید و الشرک

المناهج التفسیریة فی علوم القرآن

حکم الارجل فی الوضوء

زندگانی آیت‌الله سبحانی

اجوبهُ المسایل الشرعیّه

ترجمه و شرح فارسی الموجز في أصول الفقه

ترجمه و شرح الموجز في أصول الفقه همراه با متن عربی و اعراب‌گذاری

الموجز في أصول الفقه

سبع مسائل فقهية

أصول الفلسفة

رمز پیروزی مردان بزرگ

رسالة في اللباس المشکوک

شوارق الالهام فی شرح تجرید الکلام

آزادی و دین سالاری

ولایت تکوینی و تشریعی از دیدگاه علم و فلسفه

حکومت اسلامی در چشمه انداز ما

هستی شناسی در مکتب صدرالمتألهین

فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی

السفلیه تاریخا و مفهوما و هدفا

آگاهی سوم یا علم غیب

هرمنوتیک

پلورالیزم دینی یا کثرت گرایی

التوسل

حسن و قبح عقلی یا پایه‌های اخلاق جاودان

معجم طبقات المتکلمین

مسایل جدید کلامی

معاد شناسی

حوارات علمية بين العلمين

حوارات عقایدیه معاصره

حوارات مفتوحه مع فضیله الشیخ یوسف قرضاوی

کاوش‌هایی پیرامون ولایت

كفاية المحصلين في تبصرة أحكام الدين

ظاهرة الإفتراء علی الشیعة عبر التاریخ

اصول الحديث و احکام في علم الدرايه

ترجمه أصول الحديث وأحكامه في علم الدراية

منشور عقاید امامیه؛ شرحی گویا و مستدل از عقاید شیعه اثنی عشری در یکصد و پنجاه اصل

جبر و اختیار (سبحانی)

الشيخ الطبرسي إمام المفسرين في القرن السادس

فی رحاب نوابغ العلما 2، صدر المتالهین مؤسس الحکمه المتعالیه

فی رحاب نوابغ العلما 4، المحقق الکرکی رجل العلم و السیاسه

فی رحاب نوابغ العلما 5، الامام شرف‌الدین باحثا و مجاهدا و داعیا للاصلاح و الوفاق

سیره پیشوایان: نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم علیهم‌السلام

نظام اخلاقی اسلام

سیمای انسان کامل در قرآن

خدا و صفات جمال و جلال

خدا و پیامبران

خدا و امامت

قرآن و معارف عقلی

راه خداشناسی

دور الشیعة في الحدیث و الرجال نشأة و تطورا

پاسخ به پرسشهای مذهبی

درسنامه گزیده سیمای عقاید شیعه

گزیده سیمای عقاید شیعه

شبهات و إیضاحات حول أصول الفقه للشیعة الإمامیة

نقد کتاب «وحدت و شفقت صحابه و اهل بیت با یکدیگر»

آل البیت علیهم‌السلام و حقوقهم الشرعیة

حجةالوداع... خطب و إرشاد

سلمان العودة تواب عواد

خمس

تاریخ الشیعه و عقیدتهم

الخمس فریضة شرعیة

مصادر الفقه الاسلامي و منابعه (ویرایش جدید)

فقه المزار فی احادیث الائمه الاطهار علیهم‌السلام

العبادة، حدها و مفهومها

البدعة و آثارها الموبقة

دلیل المرشدین إلی الحق الیقین

الزیارة في الکتاب و السنة

الحیاة البرزخیة

الخاتمیة في الکتاب و السنة و العقل الصریح

قاعده لا ضرر

گزیده راهنمای حقیقت

کلیات في علم الرجال

رجعت از دیدگاه عقل، قرآن، حدیث

سيمای اقتصاد اسلامى

المذاهب الإسلامية کتاب يبحث عن المذاهب الإسلامية تاریخیا و عقائديا علي ضوء المصادر الموثوق بها

تبرک - توسل - بدعت

البدعة مفهومها، حدها و آثارها

حقوق آل البیت علیهم‌السلام فی الکتاب و السنة باتفاق الأمة

الهيات و معارف اسلامى در صد و يک درس

الحديث النبوي بين الرواية و الدراية: دراسة موضوعية منهجية لأحاديث أربعين صحابيا علي ضوء الکتاب، السنة، العقل، اتفاق الأمة، و التاريخ

حقايق پنهان، پژوهشی از زندگانی سیاسی امام حسن مجتبي(ع)

مسند محمد بن مسلم الثقفي الطائفي

الأرهاب و العنف في ضوء القرآن و السنة و التاريخ و الفقه المقارن

رجال النجاشي «احد الأصول الرجالية»

فروغ ولايت، تاريخ تحلیلی زندگانی امیرالمؤمنین علي‌عليه‌السلام

عقايد اسلامى در پرتو قرآن، حديث و عقل

سجده بر تربت، يا، نهايت تواضع در پيشگاه خدا

توسل، يا، استمداد از ارواح مقدسه

معجم التراث الکلامي

شوری در قرآن و نهج‌البلاغة

عصرة المنجود فی علم الكلام

رساله نوين - تحرير

آيين وهابيت (ویرایش دوم)

دانشنامه کلام اسلامی

مفاهيم القرآن (تک جلدی)

تاريخ پيامبر اسلام حضرت محمد(ص)

نهج‌البلاغة و آگاهي از غيب

دوست نماها

اصول الحدیث و احکامه فی علم الدرایة

رهبري امت

نقدي بر آئين وهابيت

فروغ ولایت: تاریخ تحلیلی زندگانی امیرالمؤمنین علیه‌السلام

معاد انسان و جهان

درسنامه گزیده سیمای عقاید شیعه: خلاصه ترجمه کتاب دلیل المرشدین الی الحق الیقین

نقد باز شناسی قرآن

منابع مالي اهل‌بيت عليهم‌السلام

هستي شناسی در مکتب صدر المتالهين

الله خالق الکون

زيباترين شکيب

پرسش‌ها و پاسخ‌های مذهبی

تاريخ الإسماعيلية و فرق الفطحية، الواقفية، القرامطة، الدروز و النصيرية

سيمای فرزانگان

کاوشي در کلام و فقه، برگرفته از سلسله نشست‌های علمي آیت‌الله العظمي جعفر سبحاني (دام ظله) در جمع اساتيد و دانش پژوهان حوزه علميه مشهد

خدا و صفات جمال و جلال (ويرايش قديم)

آئین وهابیت

وهابیت: مبانی فکری و کارنامه عملی

منشور عقائد امامیه

پیشوایان اسلام

پرسشها و پاسخهای مذهبی، فلسفه احکام اسلامی

رهبران معصوم اسلام

The Message The Holyprophet of Allah

تهذيب الأصول (جامعه مدرسين)

موسوعة طبقات الفقهاء

انديشه اسلامى (1)

انديشه اسلامى 2

احکام القصاص في الشريعة الإسلامية الغراء

الذریعة إلی أصول الشریعة

سبیل الهدی إلی الحق

شیعه در گذر تاریخ

حوار مع الشیخ صالح الدرویش حول کتابه «التراحم بین آل بیت النبی صلی‌الله‌علیه‌وآله و سلم و بین بقیة الصحابة»

جدال احسن

قرآن و اسرار آفرینش (تفسیر سوره رعد)

الموسوعة الرجالية الميسرة او معجم رجال الوسائل

مربی نمونه

قرآن و معارف عقلی

احمد موعود انجیل

ظاهرة التکفیر

رساله اجتهاد و تقلید (سبحانی)

نیل الوطر من قاعدة لا ضرر

المبسوط فی أصول الفقه

فتنة التکفیر و جذورها و آثارها في المجتمع

کليات علم الرجال

فتنة التکفیر

الشیعة و وسائل الإعلام

الوهابیة فی المیزان

رهبري امت

رهبری امت

رهبری امت

عقاید امامیه

قرآن کریم از منظر اهل بیت(ع)

بحوث قرآنیة في التوحید و الشرک

فرهنگ اصطلاحات اصول

مع الوهابيين فی خططهم و عقائدهم

زلال عترت در بیکرانه قرآن

لب الاثر في الجبر و القدر

بحوث قرآنیة في التوحید و الشرک

تحریر الکفایة

مناسك الحج و أحكام العمرة