كتاب العلل

كتاب العلل
پدیدآوران	جمعي از محققين (محقق) حميد، سعد‌بن‌عبدالله (محقق) جريسي، خالدبن عبدالرحمن (محقق) ابن ابی‌حاتم، عبدالرحمن بن محمد (نویسنده)
ناشر	مکتبة الملک فهد الوطنية
مکان نشر	عربستان - رياض
سال نشر	1427ق.
چاپ	چاپ اول
شابک	‎9960-47-387-2
موضوع	علل الحديث احاديث اهل سنت
زبان	عربي
تعداد جلد	7
کد کنگره	‏‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏ع‎‏8 / 110/3 BP

كتاب العلل، اثر حافظ ابومحمد عبدالرحمن بن ابی‌حاتم محمد بن ادریس حنظلی رازی (240-‌327ق)، کتابی است در علم علل الحدیث که با تحقیق گروهی از محققان و تحت اشراف سعد بن عبدالله حمید و خالد بن عبدالرحمن جریسی، به چاپ رسیده بود.

نام‌های کتاب

معاصران این اثر را به نام «علل الحديث» می‌شناسند که دلیل آن، این است که در سه چاپ قبلی، این نام از طرف محققین برای آن انتخاب شده بود، اما محقق نسخه حاضر، نام «كتاب العلل» را به دلایل زیر، برای آن برگزیده است:

1. پنج نسخه از شش نسخه موجود از کتاب، بر این نام اتفاق نظر دارند.
2. ابن عبدالهادی، مسائل و مطالب این کتاب را تعلیق نموده و حافظ ابن رجب، از این مطلب چنین یاد کرده است: «تعليقة علی العلل لابن أبي‌حاتم».
3. بغدادی در «هدية العارفين» از این کتاب چنین نام برده است: «شرح كتاب العلل، علی ترتيب كتب الفقه».

و....

اهمیت کتاب

علما و دانشمندان زیادی از این کتاب نام برده و به اهمیت آن اشاره کرده‌اند، که از جمله آنها عبارتند از:

1. ابن کثیر در «اختصار علوم الحديث»: «ومن أحسن كتاب وضع في ذلك وأجله وأفحله: كتاب العلل لعلي بن المديني... وكذلك كتاب العلل لعبدالرحمن بن أبي‌حاتم وهو مرتب علی أبواب الفقه».
2. حافظ عراقی در «شرح الألفية»، در اشاره به کتبی که برای طالب علم حدیث، عنایت و توجه به آن لازم است، چنین گفته است: «ثم الكتب المتعلقة بعلل الحديث، فمنها: كتاب أحمد بن حنبل وابن المديني وابن أبي‌حاتم...».
3. سخاوی نیز در «فتح المغيث»، به‌تبع حافظ عراقی، در معرفی این کتاب، چنین گفته است: «ولابن أبي‌حاتم وكتابه في مجلد ضخم مترب علی الأبواب وقد شرع الحافظ ابن عبدالهادي في شرحه، فاخترمته المنية بعد أن كتب منه مجلدا علی يسير منه».

ساختار

کتاب با مقدمه محقق آغاز و مطالب، در هفت جلد و در قالب هفده جزء، سامان‌دهی شده است؛ البته جلد هفتم فقط فهارس را در بر دارد.

گزارش محتوا

در مقدمه، ابتدا به بیان اهمیت علم علل الحدیث و اشاره به برخی از مصنفاتی که در این زمینه، به رشته تحریر درآمده، از جمله «العلل» علی بن عبدالله مدینی (متوفی 234ق)، «العلل» امام احمد (متوفی 241ق)، «العلل» محمد بن عبدالله بن عمار موصلی (متوفی 242ق)، «العلل» ابوحفص عمرو بن علی فلاس (متوفی 249ق) و... پرداخته شده و سپس ضمن بررسی معنای لغوی و اصطلاحی علت، از اسباب وقوع علت در احادیث، سخن به میان آمده است که برخی از آنها، عبارتند از: فراموشی، تصحیف، تفرد، تدلیس، تلقین، اختصار حدیث و روایت به معنی، جمع حدیث شیوخ به سیاق واحد، روایت از راوی ضعیف و مشتبه شدن او با ثقه. در ادامه، ضمن ارائه شرح حال مفصلی از عبدالرحمن بن ابی‌حاتم و شرح مختصری از ابوحاتم و ابوزرعه، اطلاعات زیر پیرامون کتاب، در اختیار خواننده قرار گرفته است:

1. اهمیت کتاب و بیان برخی از ویژگی‌ها و روش نویسنده در نگارش آن؛
2. روایات کتاب؛
3. شرح حال راویان کتاب؛
4. توصیف نسخه‌های خطی کتاب؛
5. تحقیق اسم کتاب و صحت انتساب آن به مصنف؛
6. توضیح اقدامات تحقیقی صورت‌گرفته در کتاب؛
7. نمونه‌هایی از نسخ خطی آن.

در مقدمه مصنف نیز روایاتی در اهمیت فراگیری علم علل الحدیث، نقل گردیده است.

ابن ابی‌حاتم در این کتاب، به جمع‌آوری کلام پدرش ابوحاتم، ابوزرعه و برخی از ائمه علم حدیث، در تعلیل احادیث پرداخته و در برخی موارد نظرات پیشوایان دیگر را نیز بدان افزوده است.

جلد اول، مشتمل است بر مقدمات و جزء اول از آن جلد، در بیان علل اخباری است که در باب طهارت وارد شده است. جلد دوم، جزء دوم، سوم و چهارم، علل روایات مربوط به باب طهارت، نماز و زکات را در خود جای داده است.

جزء پنجم، ششم و هفتم در جلد سوم آمده و به‌ترتیب، علل اخبار مربوط به باب‌های روزه، حج و مناسک آن، جنائز، معاملات و نکاح را شامل شده است.

جلد چهارم، مشتمل است بر جزء هشتم، در ذکر علل اخبار مربوط به ادامه باب نکاح و باب طلاق، ایمان، نذور، حدود، دیات و قضاوت، جزء نهم در ذکر علل اخبار باب شفعه، لباس، اطعمه و اشربه و جزء دهم، در ذکر علل اخبار ادامه باب اطعمه و اشربه و باب ذبایح، قربانی، صید، عقیقه، فرایض و امور مربوط به قرآن است.

جلد پنجم، سه جزء یازدهم، دوازدهم و سیزدهم در موضوع تفسیر قرآن، زهد و ایمان، ثواب اعمال و دعا، نیکی و صله رحم، عرض و حساب و آداب و طب را در خود جای داده است.

جزء چهاردهم و پانزدهم، شامل ذکر علل اخبار مربوط به آداب و طب، شانزدهم مشتمل بر ذکر اخبار مربوط به فضایل و دلایل نبوت و امرا و فتن و جزء هفدهم، دربردارنده ادامه علل اخبار امرا و فتن و نیز باب عتق، مدبر، ام‌ولد، قدر، وصف بهشت و جهنم، علم، حروف قرآن، اجارات و نذور، در جلد ششم آمده است. جلد هفتم مشتمل بر فهرست‌هاست.

وضعیت کتاب

این کتاب اولین بار، در سال 1343ق، با تحقیق محب‌الدین خطیب، پس از آن، با تحقیق نشأت بن کمال مصری، در چهار جلد و پس از آن با تصحیح و تحقیق محمد بن صالح دباسی در سه جلد، به چاپ رسیده است.

فهرست مطالب هر جلد، در انتهای همان جلد آمده و فهارس فنی کل مجلدات، در جلد هفتم ذکر شده که به‌ترتیب عبارتند:

1. آیات قرآنی؛
2. احادیث نبوی(ص)؛
3. آثار؛
4. مسانید؛
5. الفاظ جرح و تعدیل که استعمال آنها نادر می‌باشد؛
6. اعلام؛
7. اماکن و بقاع؛
8. قبایل، امم و جماعات؛
9. وقایع؛
10. لغات غریب؛
11. مسائل عربی؛
12. اشعار و انصاف ابیات؛
13. ارجاز؛
14. کتب مذکور در متن؛
15. منابع چاپی و خطی مورد استفاده محقق؛
16. موضوعات؛
17. فهرست فهارس.

در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع و اشاره به اختلاف نسخ، به توضیح برخی از مطالب و عبارات متن، پرداخته شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.