خاورشناسان و جمع و تدوین قرآن کریم

‏خاورشناسان و جمع و تدوین قرآن کریم
پدیدآوران	پارسا، فروغ (نویسنده)
عنوان‌های دیگر	خاورشناسان و جمع و تدوین قرآن کریم
ناشر	پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگى‏
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1390ش,
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏65‎‏/‎‏3‎‏ ‎‏/‎‏پ‎‏2‎‏خ‎‏2‎‏‏

خاورشناسان و جمع و تدوین قرآن کریم، اثر فروغ پارسا، پژوهشی در دوره معاصر به زبان فارسی است که نویسنده در پی ارزیابی شبهه‌هایی است که خاورشناسان به دیدگاه مسلمانان درباره گردآوری قرآن وارده کرده‌اند. در واقع، این تحقیق به دنبال آن است که پس از تتبع در منابع اسلامی و روشن کردن دیدگاه مسلمانان و تبیین اختلاف آرایی که در این میان وجود دارد، نشان دهد ایرادهای خاورشناسان تا چه حدودی مبتنی بر مستندات تاریخی و به چه نسبتی جانب‎دارانه است..

ساختار

حاصل مطالعات انجام‌شده در این پژوهش در سه فصل سامان یافته است. فصل اول به تبیین دیدگاه‌های مسلمانان درباره جمع و تدوین قرآن اختصاص یافته؛ فصل دوم، سیر تاریخی دیدگاه‌های خاورشناسان را درباره جمع قرآن بررسی می‌کند و فصل سوم، با طبقه‌بندی شبهه‌ها و ایرادهای دانشمندان غربی تا حد امکان آن‌ها را مورد نقد و بررسی قرار می‌دهد.

در ابتدای این اثر، درآمد و در انتهای آن خلاصه و نتیجه‌گیری آمده است.

گزارش محتوا

نویسنده در ابتدای کتاب به پژوهش‌هایی که در حدود یک‎صدساله اخیر در غرب درباره تاریخ قرآن صورت گرفته، اشاره می‌کند. ایشان با رجوع به نظرات تئودور نولدکه و آلفونس مینگانا و بازگویی بخشی از آن نظرات به انگیزه نگارش این کتاب اشاره می‌کند.

خلاصه مطالب کتاب بدین شرح است:

1. مسئله چگونگی جمع قرآن از دیرباز مورد توجه مسلمانان بوده و در خلال کتاب‌های علوم قرآنی و تفسیر به آن پرداخته‌اند.
2. در منابع اسلامی، «جمع قرآن» به معانی مختلفی، از جمله حفظ و ازبرکردن قرآن و نیز گردآوری و تدوین آمده است.
3. منابع تاریخی، شمار زیادی از حافظان قرآن کریم را گزارش کرده‌اند.
4. قرآن کریم در زمان پیامبر(ص) به‌گونه سازمان‌یافته‌ای آموزش داده می‌شد.
5. برخی از دانشمندان مسلمان، معتقدند: قرآن کریم در زمان پیامبر(ص) نگاشته شد.
6. برخی از دانشمندان مسلمان، معتقدند: جمع و تدوین قرآن در زمان پیامبر(ص) انجام گرفته است.
7. اهتمام پیامبر(ص) به قرآن کریم و تشویق به حفظ و ازبرکردن آن، نقش محوری قرآن در فعالیت‎های مسلمانان صدر اسلام، نظارت پیامبر اکرم بر نگارش آیاتی که نازل می‌شد، اشاره پیامبر(ص) به قرآن کریم با استفاده از واژه کتاب در احادیث مختلف، روایات مختلف درباره ختم قرائت قرآن، روایات مختلف درباره تقسیم‌بندی قرآن و تنظیم و ترتیب سوره‌ها، در شمار دلایل معتقدان به جمع قرآن در زمان پیامبر(ص) است.
8. شماری از دانشمندان مسلمان جمع قرآن کریم را مربوط به زمان خلفا می‌دانند.
9. در روایات و گزارش‌های تاریخی مختلف، جمع قرآن کریم به ابوبکر، عمر و عثمان نسبت داده شده است.
10. دیدگاه اجماعی مسلمانان آن است که قرآن کریم در زمان پیامبر(ص) نگاشته شد، در زمان ابوبکر به‌صورت مصحف در بین دو جلد قرار گرفت و در زمان عثمان، مصاحف مختلف از بین رفت و یک مصحف رسمی به مسلمانان عرضه گردید.
11. قرآن به‌مثابه کتاب مقدس مسلمانان همواره مورد توجه غرب بوده است.
12. مطالعات قرآن‌شناسی در غرب همسو با پارادایم‎های اندیشه در دوران مختلف، رویکردهای مختلف داشته است.
13. جمع و تدوین قرآن کریم از دیدگاه خاورشناسان به‌صورت‎های مختلفی تفسیر شده است.
14. خاورشناسانی که با رویکرد تاریخ‎محور پژوهش‌های خود را سامان داده‌اند تا حدود زیادی روایات مربوط به جمع قرآن کریم به دستور ابوبکر و عثمان را پذیرفته‌اند؛ اگرچه انتقادهایی نیز به روایات وارد آورده‌اند.
15. نولدکه عدم جمع و تدوین قرآن در زمان پیامبر(ص) را امری بدیهی می‌داند؛ درحالی‌که گزارش‌های تاریخی خلاف این امر را نشان می‌دهد.
16. شوالی، روایت‎های جمع قرآن ابوبکر و عثمان را حاوی تناقض می‌بیند، ولی روایت مربوط به جمع عثمان را می‌پذیرد.
17. اختلاف روایات جمع قرآن دلایل مختلفی دارد و نمی‌توان آن را دلیلی بر جعل و برساخته بودن آن‌ها دانست.
18. نولدکه جمع‌آوری قرآن به‌وسیله علی(ع) را از مجعولات شیعه می‌داند؛ درحالی‌که بسیاری از منابع اهل سنت این امر را گزارش کرده‌اند.
19. بلاشر، معتقد است در زمان پیامبر(ص) اراده‌ای بر جمع قرآن وجود نداشته است.
20. فقدان امکانات مالی و ویژگی‌های خط عربی، دلایل اعتقاد بلاشر به عدم جمع قرآن در زمان پیامبر(ص) است.
21. بلاشر با نقد روایات جمع قرآن به این نتیجه می‌رسد که قرآن در زمان خلفا (عثمان) جمع و تدوین شده است.
22. بلاشر در نظریه‌پردازی خود به روایات ضعیف توجه کرده است.
23. ریچارد بل، اگرچه انتقادهایی به دیدگاه‌های مسلمانان دارد، ولی معتقد است هسته اصیل روایات به‌لحاظ تاریخی معتبر هستند.
24. بل، معتقد است فرایند شکل‌گیری و پیدایی قرآن به‌مثابه کتاب مقدس مسلمانان، پس از جنگ بدر آغاز شده است.
25. خاورشناسانی که دیدگاه‌های شکاکانه نسبت به اعتبار منابع اسلامی دارند، جمع و تدوین قرآن کریم را خیلی متأخر می‌دانند.
26. گلدتسیهر، روایات اسلامی از جمله روایات جمع قرآن کریم را برساخته می‌داند و معتقد است جمع و تدوین قرآن در زمان‌های متأخری صورت گرفته است.
27. مینگانا و کازانوا معتقدند جمع قرآن در زمان عبدالملک اموی انجام گرفته است.
28. مینگانا معتقد است روایات جمع قرآن کریم اعتبار ندارند؛ زیرا به‌طور شفاهی منتقل شده‌اند.
29. مسلمانان و نیز برخی دانشمندان غربی نشان داده‌اند، مسلمانان از همان قرن اول حدیث خود را مکتوب کرده‌اند.
30. مینگانا معتقد است اطلاعات منابع تاریخی مسلمانان برای پژوهش درباره تاریخ جمع قرآن اعتبار ندارد. منابع غیر اسلامی نیز تا قرن هشتم میلادی درباره وجود قرآن کریم سکوت کرده‌اند.
31. مینگانا، بر اساس سنت دیرینه خاورشناسان معتقد است قرآن کریم اقتباسی از کتاب مقدس است و زبان و خط آن نیز سریانی است.
32. برتون با این ادعا که روایات جمع قرآن به دلیل منازعات و اختلاف بین فقهای مسلمان جعل شده‌اند، جمع و تدوین قرآن را به زمان پیامبر(ص) مربوط می‌داند.
33. نزاع و اختلافی که برتون سعی کرده در بین فقهای مسلمان نشان بدهد، واقعی نیست.
34. نظریه برتون درباره جمع قرآن، اساساً تحلیلی به نظر می‌رسد و بنیان علمی ندارد.
35. ونزبرو تدوین قرآن را مربوط به قرن سوم هجری می‌داند. تحلیل ادبی قرآن، روشی است که وی را به این نتیجه‌گیری تاریخی رسانده است. سکوت منابع تاریخی پیش از قرن سوم هجری، دلیل دیگر ونزبرو برای این نظریه است.
36. روش‌شناسی ونزبرو حاوی تناقض است؛ زیرا وی تلاش کرده با توجه به تحلیل ادبی منابع به حقایق تاریخی دست پیدا کند؛ درحالی‌که از تحلیل ادبی می‌توان نتایج مختلف تاریخ به دست آورد.
37. شواهد باستان‌شناختی بسیاری، از جمله نسخه‌های خطی مسجد صنعا، کتیبه‌های قبة‎الصخره، کتیبه‌های مسجدالنبی و پاپیروس‎ها و سکه‌های قرن نخست هجری، ادعاهای مینگانا و ونزبرو را انکار می‌کنند.
38. برخلاف ادعای ونزبرو، مینگانا و دیگران، در منابع غیر اسلامی شواهد بسیاری وجود قرآن را در قرن اول هجری تأیید می‌کنند. این شواهد در موزه‌های معتبر دنیا نگهداری می‌شود.
39. اعتقاد به عدم اعتبار منابع اسلامی صرفاً به دلیل ادعای دیرینه برتری غرب بر شرق است و حتی دانشمندان غربی دوران فرهنگ‎محوری آن را قبول ندارند.
40. ونزبرو به میراث مکتوب شیعه توجه نکرده است.
41. کریستف لوکزنبرگ، معتقد است زبان قرآن، سریانی - آرامی بوده و آموزه‌های آن اقتباسی از کتاب مقدس است.
42. نظریه او درباره ماهیت و زبان قرآن در واقع بازنگاری دیدگاه‌های مینگانا است.
43. فرضیه سریانی - آرامی بودن زبان و خط قرآن با توجه به شواهد باستان‌شناختی و تاریخ پیدایش خط عربی، قابل دفاع نیست.
44. کتیبه رقوش (267م)، کتیبه جبل رام (سده چهارم میلادی)، کتیبه ام‌الجمال (270م)، کتیبه زبد (512م)، کتیبه جبل اسیس (528م)، کتیبه حران (568م)، کتیبه النماره (328م) و کتیبه‌های صلعه نزدیک مدینه (4 هجری)، نشان می‌دهند که خط عربی برخلاف ادعای مینگانا و لوکزنبرگ از خط نبطی ریشه گرفته است.
45. آشنایی با خط و ابزار نگارش در بین اعراب جاهلی وجود داشته و به همین دلیل در آیات قرآن به آن اشاره شده است.
46. ادعاهای لوکزنبرگ درباره سریانی بودن واژه‌های قرآن، قابل اثبات نیست و با قوانین زبان‌شناختی سازگاری ندارد.
47. اخباری که مکه و حجاز را خالی از خط و کتابت می‌دانند، در برابر روایاتی که وجود خط را در این سرزمین اثبات می‌کنند توان مقابله ندارند.
48. موتسکی با روش تحلیل ترکیبی متن و سند حدیث، روایات جمع قرآن را نقادی کرده و آن‌ها را معتبر می‌داند.
49. هارالد موتسکی که با رویکردی فرهنگی‌محور، مسئله جمع و تدوین قرآن را مطالعه کرده، با توجه به تحلیل روایات، دیدگاه مسلمانان را واقعی‌تر از دیدگاه غربی‌ها می‌داند.
50. در تحلیل نهایی به نظر می‌رسد: اعتقاد به جمع قرآن در زمان پیامبر(ص) با واقعیت‎های تاریخی و عقیده شیعه نزدیکی بیشتری دارد.
51. با وجود اختلاف روایات، قرآن موجود نزد همه مسلمانان معروف و متواتر است.
52. با وجود روایات و گزارش‌های مختلف درباره جمع و تدوین قرآن کریم، همه مسلمانان به اصالت و اعتبار تاریخ قرآن کریم اعتقاد دارند و در طول پانزده سده از نزول قرآن کریم هیچ نسخه متفاوتی وجود نداشته است..

وضعیت کتاب

فهرست محتویات در ابتدا و فهارس فنی در انتهای کتاب آمده است.

پی‌نوشت‎های هر فصل در انتهای همان فصل آمده است.

منابع مقاله

درآمد و متن کتاب.