صحف ابراهیم (بخش معاصران)

صحف ابراهیم (بخش معاصران)
پدیدآوران	محدث، هاشم (مصحح) خلیل عظیم‌آبادی، علی ابراهیم بن حسن رضا (نویسنده)
ناشر	انجمن آثار و مفاخر فرهنگي
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	1384ش.
چاپ	چاپ اول
شابک	‎964-528-008-4
موضوع	شاعران پاکستاني (فارسي زبان) - قرن 12ق. - سرگذشت نامه شاعران هندي (فارسي زبان) - قرن 12ق. - سرگذشت نامه شاعران ايراني - پاکستان - قرن 12ق. شاعران ايراني - هند - قرن 12ق. شعر فارسي - قرن 12ق. - مجموعه‌ها شعر فارسي - پاکستان - قرن 12ق. - مجموعه‏ها شعر فارسي - هند - قرن 12ق. - مجموعه‏ها
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‎‏/‎‏خ‎‏8‎‏ص‎‏3 / 9218 ‏PIR‎‏

صحف ابراهیم (بخش معاصران) ، اثر علی ابراهیم‌خان خلیل بنارسی (در 1206ق)، به تصحیح میرهاشم محدث، با موضوع سرگذشت شاعران معاصر در یک جلد به چاپ رسیده است.

ساختار

کتاب با پشگفتار آغاز و متن کتاب بدون فصل‌بندی بوده و مطالب و ترتیب اسامی شعرا با حروف تهجی تنظیم شده است.

گزارش محتوا

صحف ابراهیم از جمله تذکره‌هایى است که به‌غیر از شرح ‌حال و نمونه اشعار شعرا، اطلاعات تاریخى راجع به عصر مؤلف را مى‌توان از آن به دست آورد. دانشنامه ادب فارسى هم راجع به صحف ابراهیم نوشته است که: «این کتاب از تذکره‌هاى نسبتا خوب فارسى است، به‌ویژه بخش معاصران کتاب که شرح‌ حال و نمونه اشعار بیشتر آنها را خلیل شخصا تهیه کرده است، ارزش فراوان دارد و از آن آگاهی‎هاى گوناگون تاریخى درباره رویدادهاى سده دوازدهم هجرى و نیز منصب‎هاى روزگار گورگانیان هند و اطلاعات دیگر به دست مى‌آید».

استاد فقید احمد گل‌چین راجع به صحف ابراهیم چنین مرقوم فرموده‌اند: «تذکره‌اى عمومى است شامل تراجم سه‌هزارودویست‌وهفتادوهشت شاعر قدیم و جدید به‌ترتیب حروف از شیخ ابویزید بسطامى تا ملا یگانه بلخى و مصدّر است به نام شاه عالم ثانى گورکانى (1173-1221ق).

بالجمله در این تذکره که موسوم به صحف ابراهیم است ترتیب اسامى شعرا مبنى بر حروف تهجى است. بى‌شائبه لاف و گزاف، محفلى است فیض‌آگین و بزمى است دل‌نشین که چندین کس از عرفاى کرامت‌آثار و سلاطین والاتبار و شعراى مشهور و قافیه‌سنجان غیر معروف به‌مناسبت موزونى با یکدیگر عهد موافقت بسته، فارغ از تکلف تفاوت درجات و مجرد از امتیاز صدر و نعال، زانو به زانوى هم در آن نشسته‌اند و چون طرز غزل، ذوق‌انگیز دردمندان و نشاط‌بخش صافى‌مشربان است، بنا بر آن ترجیح بلامرجح را منظور و ملحوظ نداشته، غزلیات، مقدم بر قصاید آورده شد و نیز در تسوید اشعار رعایت ترتیب ردیف احسن دانسته، جمیع اصناف را مردّف نوشته و نیز جمعى را که در تخلص مشارکت یا در اسم و لقب و کنیت، مشابهت داشته‌اند، پهلوى هم مذکور کرده تا اگر ناظران را مظنه تکرار شخص واحد مشوش سازد همان لحظه رفع اشتباه شود و این دو بیت را که معمار فکر به جهت تاریخ اختتام بنا نهاده بر روی جویندگان سال انجام، در آگاهی گشاده است: ز تأیید نقاش هر زشت و زیبا شد این نقش نو در نکویی یگانه چو تاریخ اتمام جستم ز هاتف بگفتا بگو «نفع‌بخش زمانه».

مؤلف در ضمن تراجم، مآخذ خود را مذکور داشته که از آن جمله است: انساب سمعانى، معجم البلدان، چهار مقاله عروضى، تاریخ گزیده، تذکره دولت‌شاه، نفحات الأنس، مجالس النفائس، تحفه سامى، هفت اقلیم، منتخب التواريخ بداونى، مجمع النفائس، رياض الشعراء، مجالس المؤمنين، مجالس العشاق، خلاصة الأشعار، جواهر الأسرار، عرفات العاشقين، عالم‌آراى عباسى، مجمع الشعراء، مآثر رحیمى، مرآت جهان‌نما، كلمات الشعراء، تذکره نصرآبادى، تذكرة المعاصرين حزین، تذکره منیر لاهورى.

بااین‌همه باید گفت که در مورد شعراى سلف تا ربع اول قرن یازدهم هجرى از تذکره خلاصة الأشعار و عرفات العاشقين بیش از سایر منابع استفاده کرده است.

مؤلف در ذیل نام بسیارى از شعرا نوشته است که «احوالش معلوم نیست» و در تراجم نسبتا مفصل نیز بى‌دقتی‎هایى از او سر زده است. بااین‌همه صحف ابراهیم از تذکره‌هاى خوب محسوب است و مزایایى دارد که نمى‌توان نادیده گرفت، به‌خصوص قسمت معاصران را».

مصحح در توضیح کار خویش نوشته است: «صحف ابراهیم تاکنون چاپ نشده؛ فقط بخشی از آن، که شامل حال شعراى قرن دوازدهم است، در سال 1978م، توسط آقاى عابد رضا بیدار بدون هیچ تعلیقات و فهرستى چاپ و همان قسمت عینا افست شده است. اساس کار من در تصحیح این قسمت از این کتاب همان چاپ ایشان است. منتهى من سعى کردم کار مراجعه به این کتاب را براى مراجعین آسان کنم. چون تذکره‌هاى چاپ هند شدیدا نایاب هستند و دسترسى به آنها به‌راحتى میسر نمى‌شود، من این زحمت را به جان خریدم و با مراجعه به فرهنگ سخنوران مرحوم دکتر عبدالرسول خیام‌پور، شرح ‌حال هر شاعرى را از تذکره‌هاى دیگر یافتم و در تعلیقات آوردم... تصحیح این کتاب در سال 1382 تمام شده بود. قرار بود که در یکى از مؤسسات نشر به چاپ برسد؛ لذا من دست‌نوشته خود را در اختیار آن مؤسسه گذاشتم. سالى سپرى شد، از چاپ کتاب خبرى نبود. در پایان سال از طرف آن مؤسسه به من خبر دادند که چون این کتاب قبلا چاپ شده، ما از چاپ آن معذوریم. در تحویل و تحوّل خبر مقدار معتنابهى از تعلیقات ناقص بود. بارى این‌جانب ناچار شدم با صرف وقت فراوان دوباره به تهیه تعلیقات بپردازم. به‌هرحال این کار را انجام دادم. نوشتن این تعلیقات بدون دسترسى به منابع اصلى که بسیار نایاب هستند ممکن نبود. اگر کمک‌هاى بى‌دریغ دوست بزرگوارم استاد حسن انوشه و همسر محترمشان سرکار خانم اختر رسولى نبود، هرگز نمى‌توانستم این افزوده‌ها را فراهم کنم. آنان علاوه بر مزاحمت‌هاى حضورى این‌جانب، با سعه ‌صدر و جوان‌مردى اجازه دادند که من مدتى منابع را – کتاب‌هایى را که با خون دل فراهم کرده‌اند - به امانت داشته باشم. نمى‌دانم چگونه از این علم‌دوستى آنان سپاسگزارى کنم. اگر از آن دوست جفا دیدم از اینان وفا آموختم. شرح ‌حال همه شعرایى را که در این کتاب آمده‌اند، از تمام تذکره‌هاى دیگر آورده بودم تا کار بر خواننده محترم آسان شده باشد. سعى کردم مکررات را نیاورم. چون حجم تعلیقات بیشتر از حد شده بود، به پیشنهاد ریاست محترم انتشارات فقط به شعراى ایرانى قناعت کردم».

تعداد شعرایى که شرح‌ حالشان در صحف ابراهیم آمده، 3278 نفر است و قسمت معاصرین شامل شرح ‌حال 473 نفر مى‌باشد که البته یک نفر در دو تخلص آمده است.

مؤلف در این قسمت از کتاب، از کتاب‌هاى زیر به‌مناسبت نام مى‌برد: مجمع النفائس، تاریخ فرخ‌سیر از ناظم‌خان، تذکره سرخوش، رياض الشعراء (گاهى هم با تعبیر تذکره واله)، چراغ هدایت، لطائف الخيال، تذکره ریخته، گلزار ابراهیم، آتشکده آذر، گل رعنا، مرآة العالم بختاورخان، أنيس الأخبار [الأخيار]، جام جهان‌نما، أخبار الأخيار.

در صحف ابراهیم شرح ‌حال شاعرانى آمده که اگر نگوییم در هیچ تذکره دیگرى نیست با جرأت مى‌توانیم بگوییم در فرهنگ سخنوران نامشان نیامده؛ این شاعران عبارتند از: ابراهیم لاهیجانى، حاجى مؤمن، ایمان اصفهانى، مهرعلى بى‌کس، غلامرضا تائبا، شاه تمکین اصفهانى، عبدالرحیم جنتى، جواد (شاه جواد)، میر عبدالکریم جم، دانشمندخان حیرت مشهدى، حسین یزدجردى (بروجردى)، محمد مؤمن تسبیح‌فروش حاجب مشهدى، احسن‌الله‌خان رازى، محمدعلى رواج، على‌اکبر سودایى قمى، شمس‌الدین محمد گیلانى، میرزا صالح شهادت بلخى، محمدرضا صبا کاشانى، صدرالدین نیشابورى، ضیاء سوداگر، طاهر شیرازى، طباخان، محمدعارف طهرانى، سید کبیرعلى علوى، میر نجیب عالى، محمد مکرم عباس، سید لطیف عاصى، میر امین‌الدین عالم.

وضعیت کتاب

کتاب دارای پاورقی بوده و فهرست مطالب در ابتدای کتاب و منابع تصحیح و فهرست اشخاص، فهرست جاها، فهرست کتاب‌ها، فهرست طایفه‎ها و کشف ‎الابیات در انتهای آن آمده است.

منابع مقاله

پیشگفتار و متن کتاب.