أساس البلاغة

أساس البلاغة

نام کتاب	أساس البلاغة
نام های دیگر کتاب
پدیدآورندگان	زمخشری، محمود بن عمر (نويسنده)
زبان	عربی
کد کنگره	‏PJ‎‏ ‎‏6620‎‏ ‎‏/‎‏ز‎‏8‎‏الف‎‏5‎‏ ‎‏1358
موضوع	زبان عربی - واژه نامه‎ها
ناشر	دار صادر
مکان نشر	بیروت - لبنان
سال نشر	1399 هـ.ق یا 1979 م
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE639AUTOMATIONCODE

معرفى اجمالى

اساس البلاغة اثر مفسر و لغت شناس ايرانى،ابوالقاسم محمود بن عمر زمخشرى از بنيان گذاران ادبيات عرب و از متكلمان و مفسران قرن ششم هجرى است كه در موضوع لغت در يك جلد به زبان عربى منتشر شده است. مولف از آنجا كه در اصول، معتزلى مذهب بوده، در اين كتاب سعى كرده است كه با توجه به جنبه ادبى، اعجاز بلاغى و لغوى قرآن را نشان دهد.

ساختار

كتاب متشكل از شرح حال مولف، مقدمه و متن است. مولف در تاليف كتاب از همان روش الفبايى متداول لغت‌نامه‌هاى عربى پيروى كرده است، و با توجه به حروف اصلى كلمه مرتب كرده، و در پى هر ريشه‌ى سه حرفى، مشتقات آن را آورده است. تنها تفاوتى كه اين لغت‌نامه با الفباى متداول دارد آن است كه در ترتيب و توالى حروف كلمات به جاى تقديم حروف هاء بر حرف واو، حرف واو مقدم بر هاء آمده است.

گزارش محتوا

كتاب با دو مقدمه شروع شده است؛ مقدمه اول كه از محقق است به زندگى مولف پرداخته و در آن از تاليفات و عقيده او سخن به‌ميان آورده است. در مقدمه دوم كه مقدمه مولف است بعد از حمد و ثناى خداوند و پيغمبرش به انگيزه تاليف خود پرداخته سپس بعضى از خصوصيات كتاب خود را ذكر كرده است.

مولف علاوه بر اين‌كه معناى هر كلمه و كاربردهاى متعدد آن را در سياق‌هاى مختلف كلامى بيان مى‌كند، همواره آيه‌هاى قرآن را مد نظر داشته تا خواننده را با ظرافت‌هاى بلاغى كاربرد واژه‌ها و رموز اعجاز قرآن آشنا كند. سپس به نقل احاديث و گفتار سخن‌سرايان نامى عرب پرداخته و در ادامه با ذكر شواهد گوناگون، معانى مجازى و كاربردهاى نادر هر واژه را نشان داده است.

مثلا در واژه «أسف» ابتدا آيه 84 سوره يوسف نقل كرده: «َيا أَسَفى عَلى يُوسُف» سپس واژه آسَفَنى را ذكر كرده و به (أغْضَبَنى و أحزَنَنى) ترجمه نموده است. همچنين گاها در مواضعى، ابتدا واژه مورد نظر را ترجمه كرده سپس آيه قرآن را در تاييد مطلب خود ذكر كرده است؛ مثلا: در واژه «الحَمُولَةُ كه در ذيل واژه حمل ذكر شده» ابتدا، واژه را به «هى الإبل التى يُحْمَل عليها» ترجمه نموده سپس براى تاييد مطلب آيه‌ى142 سوره انعام (وَ مِنَ الْأَنْعامِ حَمُولَةً وَ فَرْشاً) را ذكر كرده است.

در اشعار نيز چنين روشى دارند

در واژه «ربأ» ابتدا براى توضيح مطلب «رَبَأ للقوم و ربأهم: كان لهم ربيئة أى عيناً يرقب لهم» ذكر شده؛ سپس براى تاييد مطلب خود شعر كعب الغَنَوىّ آورده شده است:

كأنّ أبا المغوارِ لم يوفِ مرقباً

إذا رَبَأ القوْمَ الغزاةَ رَقيب

به سبب جنبه‌هاى مختلف دينى، علمى و هنرى اساس البلاغه است كه اين كتاب ارزشى بيش از يك قاموس يا كتاب لغت دارد و خواننده، با مطالعه آن، جنبه‌هاى هنرمندانه بلاغت كلام و تعبيرهاى زبان عربى را درمى‌يابد.

به نظر مى‌رسد كه زمخشرى در تدوين اساس البلاغه از كتاب العين خليل بن احمد و الجَمْهِره ابن دُريد بهره برده است.

با تأمل در كتاب و ملاحظه مقدمه آن مى‌توان فهميد كه سعى مؤلف بر آن بوده تا در كتاب، كلماتى را ذكر كند كه به نحوى در بيان اديبان و اهل بلاغت كاربرد داشته است، جدا كردن معانى حقيقى از مجازى و معانى صريح از كنايى، همچنين بيان روش بكارگيرى كلمه در قالب‌هاى مختلف بلاغى در ضمن مثالهاى فراوان، از خصوصيات بارز اين كتاب است.

با توجه به اين كه بناى زمخشرى بر ذكر كلمات ادبى و بلاغى بوده است؛ لذا اين كتاب براى استفاده عمومى در كارهاى تحقيقى جامعيت ندارد و فاقد بسيارى از لغات ضرورى مى‌باشد، از اين رو نمى‌تواند معجم عام قابل استفاده‌اى براى كارهاى تحقيقى باشد.

اكثر كلمات در اين كتاب ثلاثى هستند و كلماتى كه داراى ماده رباعى يا خماسى باشند انگشت‌شمارند.

3. بعضى همچون امين الخولى بر اين عقيده‌اند كه عنوان «مجاز» كه در جاى جاى كتاب آمده است غير از عنوان مجازى است كه امروزه مصطلح مى‌باشد، دليل ايشان دو چيز است؛ يكى عدم وجود بسيارى از مجازات در كتاب «اساس البلاغه» و ديگرى تصريح به مجاز بودن بعضى معانى از سوى مؤلف در حالى كه حقيقى بودن آن معانى مسلم است..

4. روش زمخشرى در تشريح كلمات، بيان كاربردهاى كلمه است؛ لذا او را مبدع اين روش مى‌دانند و اين سبك به نام زمخشرى معروف شده است.

5. كتاب نخستين بار در سال 1299ق در مصر در دو جلد به چاپ رسيده است، ابن حجر عسقلانى (ت 852ق) مورخ و حديث شناس مصرى كتاب اساس البلاغه را مختصر كرده و آن را «غراس الأساس» ناميده است. او در اين كتاب سعى كرده تا مجازهاى آورده شده در اساس البلاغه را جمع آورى نموده و ذكر كند.

6. از جمله فوايد كتاب كه محققان كمتر به آن اشاره كرده اند، مشخص كردن حروف جر است كه با فعل به كار مى‌رود و آن را تعديه مى‌كند يا معناى تازه اى بدان مى‌دهد و اين سماعى است.

7. از ديگر ويژگى كتاب تشبيهاتى است كه ذيل هر ماده آمده و به لحاظ مطالعات ادبى و پى‌گيرى سوابق تقليدها و اقتباسها و نيز تكامل و تطور صور خيال در شعر و نثر عربى مفيد فايده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن كتاب، فرهنگ آثار ايرانى، اسلامى: ج1 ص206 و كتاب فقه اللغة (تاليف محمد ملكى نهاوندى) ص80

پیوندها

مطالعه کتاب أساس البلاغة در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور