شرح تنقيح الفصول في علم الأصول: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۳۷: | خط ۳۷: | ||
}} | }} | ||
'''شرح تنقيح الفصول في علم الأصول'''، اثر شهاب‌الدین ابوالعباس احمد بن ادریس قرافی (متوفی 684ق)، شرحی است بر کتاب «تنقيح الفصول في علم الأصول» خود شارح. کتاب تنقيح نیز گزیده‌ای است از کتاب «المحصول» محمد بن عمر فخر رازی. | '''شرح تنقيح الفصول في علم الأصول'''، اثر [[قرافی، احمد بن ادریس|شهاب‌الدین ابوالعباس احمد بن ادریس قرافی]] (متوفی 684ق)، شرحی است بر کتاب «تنقيح الفصول في علم الأصول» خود شارح. کتاب تنقيح نیز گزیده‌ای است از کتاب «المحصول» [[فخر رازی، محمد بن عمر|محمد بن عمر فخر رازی]]. | ||
کتاب که با تحقیق حمزة بن حسین فعر و توسط ناصر بن علی غامدی گردآوری شده، با مقدمه مفصلی از محقق در سه فصل آغاز گردیده و مطالب در سه جلد، ارائه شده است. در فصل اول مقدمه، به شرح حال فخر رازی پرداخته شده<ref>ر.ک: مقدمه، ج1، ص11-17</ref> و در فصل دوم، زندگی‌نامه قرافی، در اختیار خواننده قرار گرفته است<ref>ر.ک: همان، ص18-76</ref>. در فصل سوم، در سه مبحث، ابتدا به معرفی متن «تنقيح الفصول» پرداخته شده<ref>ر.ک: همان، ص79</ref> و سپس، ضمن معرفی برخی از شروح «تنقيح الفصول»<ref>ر.ک: همان، 80</ref>، در قالب نه مطلب، اطلاعات مفیدی پیرامون شرح حاضر، ارائه گردیده است<ref>ر.ک: همان، ص85-118</ref>. | کتاب که با تحقیق [[فعر، حمزة بن حسين|حمزة بن حسین فعر]] و توسط [[غامدی، ناصر بن علی|ناصر بن علی غامدی]] گردآوری شده، با مقدمه مفصلی از محقق در سه فصل آغاز گردیده و مطالب در سه جلد، ارائه شده است. در فصل اول مقدمه، به شرح حال [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازی]] پرداخته شده<ref>ر.ک: مقدمه، ج1، ص11-17</ref> و در فصل دوم، زندگی‌نامه [[قرافی، احمد بن ادریس|قرافی]]، در اختیار خواننده قرار گرفته است<ref>ر.ک: همان، ص18-76</ref>. در فصل سوم، در سه مبحث، ابتدا به معرفی متن «تنقيح الفصول» پرداخته شده<ref>ر.ک: همان، ص79</ref> و سپس، ضمن معرفی برخی از شروح «تنقيح الفصول»<ref>ر.ک: همان، 80</ref>، در قالب نه مطلب، اطلاعات مفیدی پیرامون شرح حاضر، ارائه گردیده است<ref>ر.ک: همان، ص85-118</ref>. | ||
==انگیزه تألیف== | ==انگیزه تألیف== | ||
آن‌گونه که از مطالعه مقدمه کتاب به دست می‌آید، قرافی در اصل این کتاب را به‌عنوان مقدمه اول کتاب «الذخيرة في الفقه» نوشته است، ولی به علت کثرت مراجعه و درخواست از وی، با افزایش مطالبی به آن و شرح مطالب دشوارش به‌منظور تسهیل فهم متن و کمک به خوانندگان، آن را به‌صورت مستقل، مطرح و چاپ کرده است<ref>ر.ک: همان، ص91</ref>. | آن‌گونه که از مطالعه مقدمه کتاب به دست می‌آید، [[قرافی، احمد بن ادریس|قرافی]] در اصل این کتاب را به‌عنوان مقدمه اول کتاب «الذخيرة في الفقه» نوشته است، ولی به علت کثرت مراجعه و درخواست از وی، با افزایش مطالبی به آن و شرح مطالب دشوارش به‌منظور تسهیل فهم متن و کمک به خوانندگان، آن را به‌صورت مستقل، مطرح و چاپ کرده است<ref>ر.ک: همان، ص91</ref>. | ||
==تاریخ نگارش== | ==تاریخ نگارش== | ||
| خط ۴۸: | خط ۴۸: | ||
==شروح تنقیح== | ==شروح تنقیح== | ||
به دلیل اهمیت کتاب «تنقيح الفصول في علم الأصول» و جایگاه ویژه آن در میان کتب اصولی، علاوه بر شرح حاضر، شرح‌های فراوان دیگری نیز بر این کتاب نوشته شده است که از جمله آنها می‌توان به حاشیه محمد بن ابراهیم بن محمد بقوری (متوفی 707ق)، شرح ابوالعباس احمد بن محمد بن عثمان ازدی، معروف به ابن بنا عدوی (متوفی 721ق)، «شرح التنقيح» ابوزکریا یحیی بن ابی‌بکر مسطاسی فاسی و شرح ابوالحسن علی بن یونس بن عبدالله هواری تونسی اشاره کرد<ref>ر.ک: همان، ص82-83</ref>. | به دلیل اهمیت کتاب «تنقيح الفصول في علم الأصول» و جایگاه ویژه آن در میان کتب اصولی، علاوه بر شرح حاضر، شرح‌های فراوان دیگری نیز بر این کتاب نوشته شده است که از جمله آنها می‌توان به حاشیه محمد بن ابراهیم بن محمد بقوری (متوفی 707ق)، شرح ابوالعباس احمد بن محمد بن عثمان ازدی، معروف به [[ابن بنا عدوی]] (متوفی 721ق)، «شرح التنقيح» ابوزکریا یحیی بن ابی‌بکر مسطاسی فاسی و شرح ابوالحسن علی بن یونس بن عبدالله هواری تونسی اشاره کرد<ref>ر.ک: همان، ص82-83</ref>. | ||
==اسم کتاب== | ==اسم کتاب== | ||
| خط ۵۵: | خط ۵۵: | ||
# در آخر باب سوم: «وفي هذه المواطن مباحث ومثل كثيرة نقلتها في كتاب شرح المحصول وجعلتها مسائل خلاف مستقلة ومعها مباحث شريفة هنالك لا يحتمل هذا '''الشرح''' المختصر ذلك». | # در آخر باب سوم: «وفي هذه المواطن مباحث ومثل كثيرة نقلتها في كتاب شرح المحصول وجعلتها مسائل خلاف مستقلة ومعها مباحث شريفة هنالك لا يحتمل هذا '''الشرح''' المختصر ذلك». | ||
# در آخر کتاب: «وهذا آخر شرح الكتاب المسمی بتنقيح الفصول في اختصار المحصول، نفع الله به المسلمين». | # در آخر کتاب: «وهذا آخر شرح الكتاب المسمی بتنقيح الفصول في اختصار المحصول، نفع الله به المسلمين». | ||
# اشاره برخی از شارحین | # اشاره برخی از شارحین «[[تنقيح الفصول]]»، از جمله شوشانی در مقدمه کتاب «رفع النقاب عن تنقيح الشهاب»: «قال المصنف - أي القرافي - في الشرح: لما رأيت جماعة كثيرة رغبوا في إفراد هذا الكتاب عن الذخيرة». | ||
ب)- کتبی که به شرح حال مؤلف پرداخته و به این کتاب، اشاره کرده‌اند که عبارتند از: | ب)- کتبی که به شرح حال مؤلف پرداخته و به این کتاب، اشاره کرده‌اند که عبارتند از: | ||
# | # «[[ديباج الذهب]]» [[ابن فرحون، عبدالله بن محمد|ابن فرحون]]؛ | ||
# | # «[[المنهل الصافي و المستوفي بعد الوافي|المنهل الصافي]]» [[ابن تغری بردی، یوسف بن تغری بردی|ابن تغری بردی]]؛ | ||
# | # «[[الوافي بالوفيات]]» [[صفدی، خلیل بن ایبک|صفدی]]؛ | ||
# «شجرة النور الزكیة» محمد مخلوف. | # «شجرة النور الزكیة» [[محمد مخلوف]]. | ||
ج)- کتبی که دربردارنده نام کتاب‌ها و مؤلفین آنهاست، از جمله: | ج)- کتبی که دربردارنده نام کتاب‌ها و مؤلفین آنهاست، از جمله: | ||
# | # «[[كشف الظنون عن أسامي الكتب و الفنون|كشف الظنون]]» [[حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله|حاجی خلیفه]]؛ | ||
# | # «[[هدية العارفين، أسماء المؤلفين و آثار المصنفين|هدية العارفين]]»<ref>ر.ک: همان، ص85-87</ref>. | ||
==صحت انتساب کتاب به مؤلف== | ==صحت انتساب کتاب به مؤلف== | ||
آنچه صحت انتساب کتاب به قرافی را تأیید می‌کند، عبارت است از: | آنچه صحت انتساب کتاب به [[قرافی، احمد بن ادریس|قرافی]] را تأیید می‌کند، عبارت است از: | ||
# در تمامی نسخ خطی، این انتساب تأیید شده است. | # در تمامی نسخ خطی، این انتساب تأیید شده است. | ||
# اهل تراجم و شرح‌حال‌نویسان، این کتاب را از جمله تألیفات امام شهاب‌الدین قرافی ذکر کرده‌اند که از جمله آنها، عبارتند از: ابن فرحون در | # اهل تراجم و شرح‌حال‌نویسان، این کتاب را از جمله تألیفات امام [[قرافی، احمد بن ادریس|شهاب‌الدین قرافی]] ذکر کرده‌اند که از جمله آنها، عبارتند از: [[ابن فرحون، عبدالله بن محمد|ابن فرحون]] در «[[الديباج الذهب]]» و [[حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله|حاجی خلیفه]] در «[[كشف الظنون عن أسامي الكتب و الفنون|كشف الظنون]]». | ||
# نقل‌های علما از این کتاب، پس از وفات مؤلف، از جمله: بدرالدین محمد بن بهادر زرکشی، ابوالقاسم محمد بن احمد بن جزیء و محمد بن احمد فتوحی بن نجار. | # نقل‌های علما از این کتاب، پس از وفات مؤلف، از جمله: بدرالدین محمد بن بهادر زرکشی، ابوالقاسم محمد بن احمد بن جزیء و محمد بن احمد فتوحی بن نجار. | ||
# اشاره خود مؤلف در این کتاب، به سایر آثار خود که صحت انتساب آنها مشخص است<ref>ر.ک: همان، ص88-89</ref>. | # اشاره خود مؤلف در این کتاب، به سایر آثار خود که صحت انتساب آنها مشخص است<ref>ر.ک: همان، ص88-89</ref>. | ||
| خط ۷۹: | خط ۷۹: | ||
# استشهاد به احادیث نبوی(ص) و آثار، به‌عنوان دومین مصدر از مصادر تشریع اسلامی، مانند روایت پیامبر(ص): «إنما أنا بشر وإنكم تختصمون إلي...» و «الصائم المتطوع أمير نفسه». | # استشهاد به احادیث نبوی(ص) و آثار، به‌عنوان دومین مصدر از مصادر تشریع اسلامی، مانند روایت پیامبر(ص): «إنما أنا بشر وإنكم تختصمون إلي...» و «الصائم المتطوع أمير نفسه». | ||
# استشهاد به اشعار و اقوال عرب، از جمله: | # استشهاد به اشعار و اقوال عرب، از جمله: | ||
## '''أشاب الصغير وأفنی الكبير | ## '''أشاب الصغير وأفنی الكبير''' | ||
كر الغداة ومر العشي | كر الغداة ومر العشي | ||
## '''إن من ساد ثم ساد أبوه | ## '''إن من ساد ثم ساد أبوه''' | ||
ثم قد ساد قبل ذلك جده | ثم قد ساد قبل ذلك جده | ||
## '''ثم الجهات الست فوق ووراء | ## '''ثم الجهات الست فوق ووراء''' | ||
ويمنة وعكسه بلا مرا | ويمنة وعكسه بلا مرا | ||
# استشهاد به اقوال علما، مخصوصا اصولیین، از جمله خسروشاهی، شیخ ابواسحاق | # استشهاد به اقوال علما، مخصوصا اصولیین، از جمله خسروشاهی، شیخ [[ابواسحاق شیرازی]]، [[ابن عطیه، عبدالحق بن غالب|ابن عطیه]]، [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|ابن سینا]] و... | ||
# جمع بین مکاتب فقهی مانند مذهب شافعی، مالکی، حنفی و حنبلی؛ | # جمع بین مکاتب فقهی مانند مذهب شافعی، مالکی، حنفی و حنبلی؛ | ||
# انتصار مذهب خویش با الفاظی همچون «لنا»، «قلنا»، «عند المالكية»، «أصحابنا»، «عند الأصحاب»، «علی أصولنا» و... | # انتصار مذهب خویش با الفاظی همچون «لنا»، «قلنا»، «عند المالكية»، «أصحابنا»، «عند الأصحاب»، «علی أصولنا» و... | ||
| خط ۹۱: | خط ۹۱: | ||
# شرح حدود و تعاریف و ذکر اعتراضات وارد بر آن و جواب به آن اعتراضات. | # شرح حدود و تعاریف و ذکر اعتراضات وارد بر آن و جواب به آن اعتراضات. | ||
# رجوع به صواب و تنبیه بر خطاهایی که در متن از وی سر زده است. | # رجوع به صواب و تنبیه بر خطاهایی که در متن از وی سر زده است. | ||
# تصحیح خطاهای امام فخر رازی در متن «المحصول» و اعتراض به برخی از آرای اصولی وی<ref>ر.ک: همان، ص92-96</ref>. | # تصحیح خطاهای [[فخر رازی، محمد بن عمر|امام فخر رازی]] در متن «المحصول» و اعتراض به برخی از آرای اصولی وی<ref>ر.ک: همان، ص92-96</ref>. | ||
==مصادر و منابع کتاب== | ==مصادر و منابع کتاب== | ||
مهم‌ترین مصادر و منابعی که قرافی از آنها استفاده کرده است، عبارتند از: | مهم‌ترین مصادر و منابعی که [[قرافی، احمد بن ادریس|قرافی]] از آنها استفاده کرده است، عبارتند از: | ||
# «المعتمد»، ابوالحسین | # «المعتمد»، [[ابوالحسین بصری]]؛ | ||
# «إحكام الفصول»، باجی؛ | # «إحكام الفصول»، باجی؛ | ||
# «اللمع»، شیخ ابواسحاق | # «اللمع»، شیخ [[ابواسحاق شیرازی]]؛ | ||
# «البرهان»، امام جوینی؛ | # «البرهان»، امام جوینی؛ | ||
# «المستصفی»، غزالی؛ | # «المستصفی»، غزالی؛ | ||
# «شرح البرهان»، مازری؛ | # «شرح البرهان»، مازری؛ | ||
# | # «[[المفصل في صنعة الإعراب|المفصل]]»، [[زمخشری، محمود بن عمر|زمخشری]]؛ | ||
# «المحصول» و «المعالم»، فخرالدین | # «المحصول» و «المعالم»، [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخرالدین رازی]]؛ | ||
# «شرح البرهان»، ابیاری؛ | # «شرح البرهان»، ابیاری؛ | ||
# «الإحكام فی أصول الأحكام»، آمدی؛ | # «الإحكام فی أصول الأحكام»، آمدی؛ | ||
نسخهٔ ۲۶ ژوئن ۲۰۲۱، ساعت ۱۸:۳۴
| شرح تنقيح الفصول في علم الأصول | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | قرافی، احمد بن ادریس (شارح)
غامدی، ناصر بن علی(گردآورنده) فخر رازی، محمد بن عمر(نویسنده) فعر، حمزة بن حسين(اشراف) |
| عنوان‌های دیگر | شرح تنقيح الفصول في علم الأصول: من بداية الباب الثالث عشر: في فعله صلي الله عليه و سلم إلي نهاية الکتاب
تنقيح الفصول في علم الأصول. شرح المحصول. برگزيده. شرح من بداية الباب الثالث عشر: في فعله صلي الله عليه و سلم إلي نهاية الکتاب |
| ناشر | جا‌معة أم القري. مرکز البحث العلمي و إحيا‌ء التراث الاسلامي. کلية الشريعة و الدراسا‌ت الاسلامية |
| مکان نشر | عربستان - مکه مکرمه |
| سال نشر | 1421ق. = 2000م. |
| چاپ | چاپ اول |
| زبان | عربي |
| تعداد جلد | 3 |
| کد کنگره | |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
شرح تنقيح الفصول في علم الأصول، اثر شهاب‌الدین ابوالعباس احمد بن ادریس قرافی (متوفی 684ق)، شرحی است بر کتاب «تنقيح الفصول في علم الأصول» خود شارح. کتاب تنقيح نیز گزیده‌ای است از کتاب «المحصول» محمد بن عمر فخر رازی.
کتاب که با تحقیق حمزة بن حسین فعر و توسط ناصر بن علی غامدی گردآوری شده، با مقدمه مفصلی از محقق در سه فصل آغاز گردیده و مطالب در سه جلد، ارائه شده است. در فصل اول مقدمه، به شرح حال فخر رازی پرداخته شده[۱] و در فصل دوم، زندگی‌نامه قرافی، در اختیار خواننده قرار گرفته است[۲]. در فصل سوم، در سه مبحث، ابتدا به معرفی متن «تنقيح الفصول» پرداخته شده[۳] و سپس، ضمن معرفی برخی از شروح «تنقيح الفصول»[۴]، در قالب نه مطلب، اطلاعات مفیدی پیرامون شرح حاضر، ارائه گردیده است[۵].
انگیزه تألیف
آن‌گونه که از مطالعه مقدمه کتاب به دست می‌آید، قرافی در اصل این کتاب را به‌عنوان مقدمه اول کتاب «الذخيرة في الفقه» نوشته است، ولی به علت کثرت مراجعه و درخواست از وی، با افزایش مطالبی به آن و شرح مطالب دشوارش به‌منظور تسهیل فهم متن و کمک به خوانندگان، آن را به‌صورت مستقل، مطرح و چاپ کرده است[۶].
تاریخ نگارش
مؤلف در آخر کتاب، تاریخ فراغت از نگارش آن را روز دوشنبه نهم شهبان 677ق، ذکر کرده است[۷].
شروح تنقیح
به دلیل اهمیت کتاب «تنقيح الفصول في علم الأصول» و جایگاه ویژه آن در میان کتب اصولی، علاوه بر شرح حاضر، شرح‌های فراوان دیگری نیز بر این کتاب نوشته شده است که از جمله آنها می‌توان به حاشیه محمد بن ابراهیم بن محمد بقوری (متوفی 707ق)، شرح ابوالعباس احمد بن محمد بن عثمان ازدی، معروف به ابن بنا عدوی (متوفی 721ق)، «شرح التنقيح» ابوزکریا یحیی بن ابی‌بکر مسطاسی فاسی و شرح ابوالحسن علی بن یونس بن عبدالله هواری تونسی اشاره کرد[۸].
اسم کتاب
در مقدمه شرح، به طرقی که می‌توان به‌وسیله آن، از اسم کتاب و شرح آن، اطلاع پیدا کرد، اشاره شده است که عبارتند از: الف)- تمامی نسخ خطی کتاب، بر تسمیه آن به «شرح تنقيح الفصول في اختصار المحصول» اتفاق داشته و خود مؤلف به تسمیه متن به «تنقيح الفصول في اختصار المحصول» تصریح کرده است. اما نصی از طرف مؤلف بر اسم معینی برای شرح، وجود ندارد و فقط در مواضع مختلفی، با کلمه «الشرح» به آن اشاره کرده است، از جمله:
- در آخر باب سوم: «وفي هذه المواطن مباحث ومثل كثيرة نقلتها في كتاب شرح المحصول وجعلتها مسائل خلاف مستقلة ومعها مباحث شريفة هنالك لا يحتمل هذا الشرح المختصر ذلك».
- در آخر کتاب: «وهذا آخر شرح الكتاب المسمی بتنقيح الفصول في اختصار المحصول، نفع الله به المسلمين».
- اشاره برخی از شارحین «تنقيح الفصول»، از جمله شوشانی در مقدمه کتاب «رفع النقاب عن تنقيح الشهاب»: «قال المصنف - أي القرافي - في الشرح: لما رأيت جماعة كثيرة رغبوا في إفراد هذا الكتاب عن الذخيرة».
ب)- کتبی که به شرح حال مؤلف پرداخته و به این کتاب، اشاره کرده‌اند که عبارتند از:
- «ديباج الذهب» ابن فرحون؛
- «المنهل الصافي» ابن تغری بردی؛
- «الوافي بالوفيات» صفدی؛
- «شجرة النور الزكیة» محمد مخلوف.
ج)- کتبی که دربردارنده نام کتاب‌ها و مؤلفین آنهاست، از جمله:
صحت انتساب کتاب به مؤلف
آنچه صحت انتساب کتاب به قرافی را تأیید می‌کند، عبارت است از:
- در تمامی نسخ خطی، این انتساب تأیید شده است.
- اهل تراجم و شرح‌حال‌نویسان، این کتاب را از جمله تألیفات امام شهاب‌الدین قرافی ذکر کرده‌اند که از جمله آنها، عبارتند از: ابن فرحون در «الديباج الذهب» و حاجی خلیفه در «كشف الظنون».
- نقل‌های علما از این کتاب، پس از وفات مؤلف، از جمله: بدرالدین محمد بن بهادر زرکشی، ابوالقاسم محمد بن احمد بن جزیء و محمد بن احمد فتوحی بن نجار.
- اشاره خود مؤلف در این کتاب، به سایر آثار خود که صحت انتساب آنها مشخص است[۱۰].
روش شرح
برخی از مهم‌ترین ویژگی‌های روش شارح در شرح کتاب، عبارت است از:
- استشهاد به آیات قرآن در بسیاری از موارد، از جمله آیه پنج سوره مبارکه حمد: أياك نعبد وإياك نسعتين و آیه 27 سوره مبارکه انبیاء: وهم بأمره يعملون.
- استشهاد به احادیث نبوی(ص) و آثار، به‌عنوان دومین مصدر از مصادر تشریع اسلامی، مانند روایت پیامبر(ص): «إنما أنا بشر وإنكم تختصمون إلي...» و «الصائم المتطوع أمير نفسه».
- استشهاد به اشعار و اقوال عرب، از جمله:
- أشاب الصغير وأفنی الكبير
كر الغداة ومر العشي
- إن من ساد ثم ساد أبوه
ثم قد ساد قبل ذلك جده
- ثم الجهات الست فوق ووراء
ويمنة وعكسه بلا مرا
- استشهاد به اقوال علما، مخصوصا اصولیین، از جمله خسروشاهی، شیخ ابواسحاق شیرازی، ابن عطیه، ابن سینا و...
- جمع بین مکاتب فقهی مانند مذهب شافعی، مالکی، حنفی و حنبلی؛
- انتصار مذهب خویش با الفاظی همچون «لنا»، «قلنا»، «عند المالكية»، «أصحابنا»، «عند الأصحاب»، «علی أصولنا» و...
- آوردن قطعه‌ای از متن و سپس، بیان الفاظ و شرح بعضی از معانی آن.
- شرح حدود و تعاریف و ذکر اعتراضات وارد بر آن و جواب به آن اعتراضات.
- رجوع به صواب و تنبیه بر خطاهایی که در متن از وی سر زده است.
- تصحیح خطاهای امام فخر رازی در متن «المحصول» و اعتراض به برخی از آرای اصولی وی[۱۱].
مصادر و منابع کتاب
مهم‌ترین مصادر و منابعی که قرافی از آنها استفاده کرده است، عبارتند از:
- «المعتمد»، ابوالحسین بصری؛
- «إحكام الفصول»، باجی؛
- «اللمع»، شیخ ابواسحاق شیرازی؛
- «البرهان»، امام جوینی؛
- «المستصفی»، غزالی؛
- «شرح البرهان»، مازری؛
- «المفصل»، زمخشری؛
- «المحصول» و «المعالم»، فخرالدین رازی؛
- «شرح البرهان»، ابیاری؛
- «الإحكام فی أصول الأحكام»، آمدی؛
- «شرح المفصل»، ابن یعیش؛
- «شرح المعالم»، ابن تلمسانی؛
- «الأمنية في إدراك النية» مصنف[۱۲].
وضعیت کتاب
فهرست آیات، احادیث نبوی و آثار، اعلام، شواهد شعری، اماکن و شهرها، کتب مذکور در متن، حدود و اصطلاحات، قبائل، فرق و مذاهب، مسائل فقهی، مصادر و مراجع مورد استفاده محقق و فهرست موضوعات، در انتهای کتاب آمده است.
در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع[۱۳] و اشاره به اختلاف نسخ[۱۴]، به توضیح برخی از مطالب و واژگان متن، پرداخته شده است[۱۵].
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.