خلیل عظیم‌آبادی، علی ابراهیم بن حسن رضا

نام	علی ابراهیم بن حسن رضا خلیل عظیم‌آبادی
نام‎های دیگر
نام پدر	حسن
متولد	1148ق
محل تولد	شبه قاره هند
رحلت	1208ق
اساتید	زایر حسین خان
برخی آثار	صحف ابراهیم (بخش معاصران)
کد مؤلف	AUTHORCODE09360AUTHORCODE

علی ابراهیم بن حسن رضا خلیل عظیم‌آبادی (1148ق-1208ق) دولتمرد، شاعر و نویسنده فارسی‌نویس شبه قاره هند، نویسنده «خلاصة الكلام» و «صحف ابراهیم».

ولادت

وی در سال 1148ق، به دنیا آمد.

‌نام و نسب

نواب امین‌الدوله عزیزالملک خان بهادر نصیر جنگ علی ابراهیم خان فرزند حسن رضا خواجه عبدالحکیم عظیم‌آبادی بنارسی، مؤلف کتاب «صحف ابراهیم» می‌باشد.

به روایتی، تبارش با دوازده واسطه، به شیخ شمس‌الدین فریادرس (متوفی 790ق) می‌رسد که به هند کوچید و خاک‌جایش در فیض‌آباد، در استان اوده، زیارتگاه مردم است. بعدها نوادگان شمس‌الدین فریادرس در قصبه شیخوپوره (شیخ‌پوره) در شهرستان مونگهیر در استان بهار، رحل اقامت افکندند و پس از مدتی، از آنجا به پتنه عظیم‌آباد رفتند و در این شهر، نشیمن گزیدند.

مولوی محمد نصیر - ‌نیای مادری علی ابراهیم خان - از علما و فضلای نامدار بنگال در روزگار خود بشمار می‌رفت و نخست در شیخ‌پوره - ‌بعد از سفری به ایران برای دانش‌اندوزی - ‌در عظیم‌آباد، نشیمن داشت.

تحصیلات

علی ابراهیم خان خلیل در هفت سالگی پدرش را از دست داد و آموزش و پروش وی به دست دایی‌اش داود علی خان، ‌معروف به زایر حسین خان و متخلص به «زایر» ‌(متوفی 1182ق)، پسر مولوی نصیر افتاد و خلیل نخستین کتاب‌های فارسی و عربی را از او آموخت.

مناصب

در سال 1161ق، گویا همراه علی خان به مرشدآباد - ‌مرکز بنگاله - ‌رفت و به درگاه نواب مهابت جنگ علی وردی خان - ‌ناظم بنگاله (1159-‌1169ق) - ‌راه یافت. به‌خاطر دانش ادبی کم‌مانند خود و نیز به‌خاطر صداقت و وفاداری‌اش، به‌زودی در دربار مهابت خان و جانشینان وی، به‌ویژه میر محمد قاسم خان (1174-‌1177ق)، به پایگاه و مناصب بلند رسید. میر قاسم پس از جلوس بر سریر نظامت بنگال، علی ابراهیم خان بهادر را که در دیانت و امانت، یگانه و در شعر و ادراک دقایق دفاتر دیوانی و غیره، بی‌نظیر و بی‌انباز بود، در تنقیح کم و کیف سپاه و تنخواه آنها، به‌خصوص مأمور ساخت و سوای این کار، حل اکثر عقده‌های دشوار، به رأی رزین او، مرجوع می‌شد. در سراسر دوره نظامت میر قاسم خان، علی ابراهیم خان خلیل، رایزن وفادار او و از بلندپایه‌ترین مقامات بنگال بود و تا حد امکان، می‌کوشید از رفتارهای نابخردانه قاسم خان که سرانجام به برافتادن او به دست انگلیسی‌ها انجامید، جلوگیری کند.

علی ابراهیم خان خلیل، پس از برافتادن میر قاسم خان، چندی در ملازمت شجاع‌الدوله، نواب اوده (1167-‌1189م) و وزیرش راجه بینی بهادر به عزلت و انزوا به سر برد، تا اینکه پس از دیداری با لرد رابرت کلیو (1725-‌1774م)، فرماندار انگلیسی بنگال، به مرشدآباد بازگشت و در زمره رفقای مظهر جنگ [محمدرضا خان که از 1178/ 1186 تا 1191ق، نایب ناظمان بنگال - ‌نجم‌الدوله و سیف‌الدوله - ‌بود] انسلاک یافت و اگرچه در کمال عزت به سر می‌برد، اما قدردانی به‌قدر لیاقتش به عمل نیامد.

انگلیسی‌ها که از شایستگی‌های علی ابراهیم آگاه بودند و وی نیز توانسته بود توجه و اعتماد آنان را به خود جلب کند، در پی به‌کارگیری او در دستگاه دیوان خود در هند برآمدند. باری گویا در 1183/ 1193ق، لرد وارن هیستینگز (1732-‌1818م) فرماندار کل انگلیسی هند (1774-‌1785) بدو پیشنهاد نیابت نظامت بنگال را داد، ولی وی با توجه به دشواری کار از پذیرش آن، سر باز زد.

علی ابراهیم خان، سال‌های 1183 تا 1194ق را در مرشدآباد بیشتر به کارهای ادبی و تألیف و تصنیف گذراند. در 1195ق، لرد هیستینگز که کلکته را به قصد گشودن بنارس و نواحی دیگر ترک کرده بود، در مرشدآباد، علی ابراهیم خان را همراه خود گرفت و وی را به لکهنو برد و به آصف‌الدوله - ‌نواب اوده 1189-‌1212ق - ‌معرفی کرد و آصف‌الدوله بدو خلعتی فاخر بخشید. در 1196ق نیز شاه عالم دوم گورکانی (1173-‌1222ق)، وی را به لقب «امین‌الدوله عزیزالملک نصیر جنگ» مخاطب ساخت و جاگیری به وی داد.

در 1196ق/ 1781م، لرد هیستینگز پس از بیرون راندن راجه چیت سنگه از بنارس، علی ابراهیم خان را به مقام «داروغه عدالات دیوان» (رئیس دادگاه‌های مدنی) در بنارس گماشت. آوازه درستکاری و فسادناپذیری علی ابراهیم خان، چندان بود که چون کورنوالیس (1738-‌1805م) فرماندار کل هند (1786-‌1793م) به بهانه فسادپذیری هندیان، در پی برکناری آنان از مقامات عالی دولتی برآمد، وی را مستثنی ساخت و در مقامش، باقی گذاشت. او مدت کوتاهی نیز منصب امین (دستیار اجرایی رزیدنت یا نماینده مقیم بریتانیا) در دستگاه حکومتی منطقه بنارس داشت و شاید از همین‌روست که برخی منابع از او به نام «حاکم بنارس» یاد کرده‌اند.

او که به فارسی و اردو شعر می‌سرود و «خلیل» تخلص می‌کرد، در دوره عزلتش در مرشدآباد و سپس در بنارس، به پژوهش‌های ادبی می‌پرداخت.

وفات

وی در سال 1208ق، درگذشت.

آثار

1. خلاصة الكلام؛
2. گلزار ابراهیم؛
3. احوال جنگ مرهته یا تاریخ ابراهیم خان یا وقایع جنگ مراته؛
4. سوانح راجه چیت سنگهلإ در گزارش شورش چیت سنگه؛
5. صحف ابراهیم.

منابع مقاله

میر هاشم محدث، پیشگفتار کتاب «صحف ابراهیم»، اثر علی ابراهیم خان خلیل بنارسی، با تصحیح میر هاشم محدث، انجمن مفاخر فرهنگی، تهران، 1385.

وابسته‌ها

صحف ابراهیم (بخش معاصران)