العين و الأثر في عقائد أهل الأثر

العين و الأثر في عقائد أهل الأثر‏
پدیدآوران	مواهبي، عبدالباقي بن عبدالباقي (نويسنده) قلعجي، عصام رواس (محقق) رباح، عبدالعزيز (مصحح)
ناشر	دار المأمون للتراث دار المأمون للتراث
مکان نشر	سوريه - دمشق لبنان - بيروت
سال نشر	مجلد1: 1987م , 1407ق,
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

العين و الأثر في عقائد أهل الأثر، تألیف عبدالباقی مواهبی حنبلی (متوفی 1071ق)، کتابی در بررسی مکتب کلامی احمد حنبل (متوفی 241ق) و اختلافات آن با دیگر مکاتب است. این کتاب آن‌گونه که نویسنده در مقدمه تصریح کرده به درخواست برخی دوستان نوشته شده است. تحقیقات کتاب توسط عصام رواس قلعجی و عبدالعزیز رباح انجام شده است.

ساختار

کتاب مشتمل بر مقدمه محقق، شرح‌حال و آثار مؤلف و سه مقصد است:

1. مقصد اول، افکار امام احمد حنبل و عقاید حنابله در ضمن چند باب، خاتمه و تتمه مطرح شده است.
2. مقصد دوم، مسائل اختلافی بین حنابله و اشاعره و ادله حنابله ذکر شده است.
3. مقصد سوم، مسئله قرآن که اساس اختلاف بیشتر فرق امت اسلامی در دو فصل تبیین شده است.

گزارش محتوا

محقق، در مقدمه کتاب، علوم اسلامی را که از قرآن و سنت سرچشمه گرفته را متنوع و وسیع و همه را جلیل‌القدر دانسته است؛ چراکه موضوعش شریف است. شریف‌ترین این علوم به لحاظ جایگاه و منزلت علم شناخت خداوند سبحان و اسماء و کلام او و فروعات آن از احوال نبوت و ملائکه و عالم غیب است. علم توحید یا کلام شامل این موارد است. او علم کلام را اصول جدل متکلمان معرفی و سبب ایجاد آن را پراکنده شدن امت اسلامی به 73 فرقه دانسته است.

سپس خواننده را برای مطالعه تفصیلی این فرقه‌ها به کتب ملل و نحل ارجاع داده است. او فرقه‌های اصلی اسلام را عبارت از اهل سنت، شیعه، خوارج، مرجئه و قدریه دانسته است؛ اما از دیدگاه او فرقه معتزله فرقه مستقلی نیست بلکه علاوه بر اهل سنت بیشتر فرقه‌های اسلامی به اعتزال تقسیم می‌شوند. این برداشت و تفکر محقق که عقاید و تفکرات اعتزال در بیشتر فرقه‌های اسلامی حتی شیعه تقسیم و منتشر شده نسبت به مذهب شیعه قابل‌پذیرش نیست؛ زیرا رویکرد روش‌شناسه‌گانه کلام شیعه با کلام اعتزال متفاوت است. کلام شیعه به دلیل آن‌که هویت و قوامش بستگی تام به مسئله «امامت» دارد، در روش‌هایی که در کلام به کار می‌گیرد، رویکرد ویژه خود را دارد و این تفاوت، تأثیر جدی و قاطعی در برداشت از مباحث کلامی می‌گذارد، هنگامی‌که کلام شیعه، مرجعیت فکری خویش را به امامان معصوم(ع) می‌دهد و گروه دیگر تفسیر و رأی شخصی یا تحلیل و استدلال عقلی صرف را منبع و مرجع قرار می‌دهند، به‌طورقطع، در حوزه اعتقادات تفاوت‌های بسیاری می‌یابند؛ ازاین‌رو، کلام ‌امامیه از روش استدلال عقلی پیروی می‌کند و برای تفکر عقلانی اهمیت بسیار قائل است‌؛ ولی تفاوت آن با کلام معتزله در این است که فقط به عقل عادی استناد نکرده و عقل برتر یعنی عقل آموزگاران معصوم(ع) را تکیاه خویش قرار داده است.

در ادامه این مقدمه، چهارده اثر کلامی اهل سنت معرفی شده است. پس‌ازآن کتاب حاضر مورد بررسی قرار گرفته است.

در باب اول از مقصد اول، معرفت خداوند شرعاً واجب شده است. این‌که خداوند انسان را بر معرفتش قادر ساخته، اولین و بزرگ‌ترین نعمت الهی است. ازآنجاکه شکر منعم نیز شرعاً واجب است، شکر نعمت الهی به این است که از جهت خضوع و اذعان اعتراف به نعمت‌هایش کنی و همه نعمت‌هایش را در طاعتش صرف کنی.

ابوالحسن اشعری (متوفی 324ق) معتقد است که همه افعال بندگان، مخلوق خداوند است و انسان در این میان هیچ نقشی جز اکتساب ندارد و به‌عبارت‌دیگر فاعل حقیقی همه افعال خداوند است و انسان تنها کسب کننده فعلی است که خداوند آن را به دست این انسان ایجاد می‌کند و مقصود از کسب نیز تعلق قدرت و اراده بندگان است به فعلی که حقیقتاً از جانب خداوند مقدر و ایجاد می‌شود‌‏؛ در باب دوم کتاب چنین می‌خوانیم: جمیع افعال عباد کسب ایشان است و مخلوق خداوند است چه خیر باشد و چه شر.

از بحث‌های مهمی که در طلیعه قرن سوم و در عصر حیات امام هادی(ع) (212-254ق) جهان فکری اهل سنت را به خود مشغول کرد، جدال بر سر مسئله حدوث و قدم قرآن بود که سبب ایجاد دودستگی میان اهل سنت شد. اهل حدیث قائل به قدیم بودن «کلام الله» بودند و در مقابل، معتزله به‌شدت معتقد به حادث و مخلوق بودن قرآن بودند. اهمیت مناقشات کلامی درباره مسئله خلق قرآن ازآن‌رو بود که ملاک توحید و شرک قرار گرفته بود. معتزله اعتقاد به قدیم بودن قرآن را شرک می‌دانستند و گروه مقابل معتقد بودند که مخلوق دانستن قرآن کفر است. مواهبی نیز معتقد است کسی که بگوید: قرآن مخلوق، محدث، حادث است یا در آن شک کند و یا ادعا کند که کسی می‌تواند مانند آن را بیاورد کافر است.

در مقصد سوم از اشعریه مانند سید شریف جرجانی، شهرستانی و ایجی مطالبی نقل شده است. همچنین از برخی صوفیه مانند عبدالرحمن جامی و ابن عربی مطالبی ذکر شده است. نویسنده مستقیماً از فتوحات مکیه نقل نکرده؛ بلکه از جامی نقل کرده که او از فتوحات نقل کرده است.

وضعیت کتاب

در انتهای کتاب، فهارس اعلام، کتب وارده در نص، مراجع تحقیق و موضوعات ذکر شده است.

محقق کتاب با تصحیح اندک اختلافات املائی نسخ خطی و ارجاع مسائل به مصادرش، نوشته‌های مصنف با منابعش مقابله کرده است. آدرس احادیث و آیات، شرح برخی عبارات و شرح‌حال اعلام در پاورقی‌های کتاب ذکر کرده است. مطالب که به متن افزوده است را در [ ] آورده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. کاشفی، محمدرضا، «کلام شیعه، تأثیرگذار یا تأثیرپذیر!»، پایگاه مجلات تخصصی نور: قبسات، زمستان 1384، شماره 38، صفحه 113 تا 154.
3. نورمحمدی، مهدی؛ دهقانی، اکرم السادات؛ «واکاوی تاریخی تفاوت مواجهه امام هادی (ع) و معتزله با مسئله خلق قرآن»، پایگاه مجلات تخصصی نور، فصلنامه شیعه‌پژوهی، تابستان 1396، شماره 11، صفحات 117 تا 134.
4. محسنی، کاظم و دیگران؛ «بررسی دیدگاه اشاعره درباره افعال انسان بر اساس نظریه صدرالدین شیرازی»، پایگاه مجلات تخصصی نور: پژوهشنامه کلام، پاییز و زمستان 1395، شماره 5، صفحه 43 تا 66.