كتاب الاقتصار

الإقتصار
پدیدآوران	ابن‌حيون، نعمان بن محمد (نويسنده) تامر، عارف (محقق)
ناشر	دار الأضواء
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	1996م , 1416ق
چاپ	1
شابک	‎184/4
زبان	عربي
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏‎/الف2الف7 184/4 BP

كتاب الاقتصار، تألیف نعمان بن محمد بن مغربی تمیمی (293-363ق)، معروف به ابن حیون، اثری است کم‌حجم در موضوع فقه دولت فاطمیه که توسط دکتر عارف تامر مورد تحقیق قرار گرفته و منتشر شده است.

ساختار

کتاب با مقدمه محقق و مقدمه نویسنده، با عنوان «فاتحة الكتاب» آغاز شده و محتوای اصلی در دو جزء گنجانده شده است.

جزء اول به عبادات و جزء دوم به معاملات اختصاص یافته است.

گزارش محتوا

نویسنده کتاب که از پایه‌گذاران فقه اسماعیلی و بزرگ‌ترین فقیه در همه ادوار اسماعیلیه بشمار می‌رفته، دارای تألیفات فراوان و تأثیرگذرای بر اسماعیلیه بوده و همچنین خدمات بی‌بدیل او در راه استواری مذهب اسماعیلی، از او چهره‌ای پرفروغ ساخته است. البته محقق کتاب، معتقد است که مذهب خاندان ابن حیون، اسماعیلی نبوده، بلکه آنان در مذهب امامیه اثناعشریه بودند.

نعمان بن محمد در مقدمه‌اش می‌نویسد: با بررسی کتب مروی از اهل‌بیت(ع)، اعم از آنچه به‌واسطه سماع یا مناوله یا اجازه به من رسیده بود، به علاوه آنچه در سنن و احکام به ایشان منسوب است، دیدم بسیاری از آنها اختلافی و برخی اجماعی است و بیشتر آنها تلخیص و تصنیف نشده؛ لذا موجب شبهه برای بسیاری از مردم شده است؛ ازاین‌رو، همگی را در کتابی به نام «الإيضاح» گردآوری نمودم و در آن کتاب، مسائل را توضیح و ابواب را بسط دادم و موارد اجماعی و اختلافی را مطابق نقل روات بیان کردم و ثابت و درست آن را با ادله و براهین تبیین نمودم. این کتاب دارای حدود سه هزار صفحه شد.

سپس ‌کتابی را با نام «الإخبار» از آن مجزا نمودم و در آن از اصول فتاوای مورد اجماع و اختلاف روات، خبر دادم و معانی آن را با طرح فروع کلی و اسانید و براهین به دست دادم. این کتاب در حدود سیصد ورق گردید. سپس چنین صلاح دانستم که بر موارد اجماعی و اختلافی ثابت، با گفتاری کوتاه و سربسته برای تقریب و تخفیف و تسهیل آن، اکتفا کنم؛ بنابراین، موارد مزبور را در کتاب حاضر جمع کردم و آن را کتاب «الاقتصار» نامیدم.

نویسنده چون می‌خواسته مباحث کتابش را با طرح مسائل مربوط به نماز آغاز کند، از باب مقدمه، مباحث طهارت را پیش انداخته و چنین نگاشته است: از اهل‌بیت(ص) نقل شده که نماز مجزی نیست، مگر با طهارت و هرکس که می‌خواهد نماز بخواند، اگر محدث باشد، باید وضو بگیرد و جنب و حائض (بعد از طهر) باید غسل نمایند و پس از آن تا زمانی که محدث نشده‌اند می‌توانند هرچقدر بخواهند نماز بخوانند. هرچه از مخرج بول خارج شود و حدث، ناقض وضو است. نوم غالب و اغما و جنون و هرچه آدمی را از خود بی‌خود نماید، ناقض وضو است و....

نویسنده سپس‌ مباحث مربوط به زکات، صوم، حج ، جهاد (در جلد اول)، بیع و شرا، ایمان و نذور، اطعمه، اشربه و بقیه ابواب فقهی (در جلد دوم) را با همان شیوه‌ای که در مقدمه توضیح دادند، بیان کرده‌اند.

وضعیت کتاب

در انتهای جلد دوم، فهرست محتویات هر دو جلد آمده است.

این اثر، توسط سفیر هند در شرق اوسط، جناب آقای آصف علی‌اصغر فیضی، به محقق کتاب، جناب آقای دکتر عارف تامر اهدا شده است. این نسخه خطی در سال 1218، استنساخ شده و به عقیده محقق چنین به نظر می‌رسد که قبلا مورد تحقیق واقع شده؛ چون خالی از اغلاط است و احتمال زیاد دارد که ملک یکی از عالمان بزرگ بوده است.

منابع مقاله

1. مقدمات و متن کتاب.
2. جوان آراسته، امیر، «قاضی نعمان و مذهب او»، هفت‌آسمان، بهار و تابستان 1380، شماره 9 و 10، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز).