هروی، فرخ‌حسین

نام
نام‌های دیگر
نام پدر	شاه رضاى سبزوارى
متولد	1011 یا 1012ق
محل تولد	سبزوار
رحلت	1081ق
اساتید
برخی آثار	دیوان ناظم هروی شاعر قرن یازدهم
کد مؤلف	AUTHORCODE48171AUTHORCODE

فرخ‌حسین هروی (1011 یا 1012-1081ق)، متخلص به «ناظم»، از سخنوران ممتاز و نکته‌پرداز خطه خراسان در سده یازدهم هجرى و از معاصرین حسن خان و عباسقلی خان شاملو و از شاگردان فصیحی هروی است که مثنوی «یوسف و زلیخا» را سروده است.

نسب و ولادت

ملا فرخ‌حسین هروى، فرزند شاه رضاى سبزوارى، از سخنوران ممتاز و نکته‌پرداز خطه خراسان در سده یازدهم هجرى است.

با اشاره‌ای که در «قصص الخاقاني» شده و سن او را در 1076ق، بیش از شصت سال نوشته است، بنابراین ظاهراً در سال‌های 1011 تا 1012ق، دیده به جهان گشوده است.

سخن تذکره‌نویسان درباره وی

شاه حسین بن محمودى بهارى سیستانى که تذکره «خير البيان» را به سال ۱۰۱۶ق، تألیف کرده و در سال‌های ۱۰۳۵ و ۱۰۳۶ق، آن را تکمیل کرده درباره ناظم هروى مىنگارد: «مولدش از سبزوار است و در دارالسلطنه هرات نشو و نما یافته، طبیعت عالى دارد و درک صافى و از علم موسیقى نیز باخبر است و اقسام شعر را مثل قصیده و غزل و رباعى نیکو می‌گوید».

ولی‌قلی‌بیک شاملو در «قصص الخاقاني» که به تاریخ سلطنت شاه عباس دوم اختصاص دارد، درباره ناظم هروى می‌نویسد: «دیگر از جمله ناظمان دارالانشاء دانش‌منشى و ملتزمان دیوان عظیم دارالسلطنه نیکوروشى... حضرت مولانا ناظم است که همیشه در شاهوار سخن به بحر لسان دانش‌ترجمانش مانند عرض به جوهر قایم است؛ هر نکته از کلمات عشق و حسن‌آیاتش به وجود مسعود یوسف و زلیخاى معنى بر مصر کلام عزیزان طعنه‌زن و هر فقره از نکات نگارستان منشآتش به دلیل بلاغت و برهان فصاحت نفس ناطقه را معلم سخن... وى خلَف شاه رضا سبزوارى است. مولد و مکان نشو و نماى مشارالیه، ولایت فردوس‌آیت هرات است و الیوم که سنه ۱۰۷۶ق، است در آن صوبه صواب‌آیین توطن دارد. از ابتداى سن شباب إلى الحال که سن شریف ایشان از عقد شصت بیش است، در خدمت بیگلر بیگیان آن دیار به عزت و افتخار گذرانیده. ابیات دیوان او از بیست‌وپنج هزار متجاوز است و در برابر یوسف و زلیخاى ملا جامى، مثنوی‌ای به اتمام رسانیده، تقریباً پنج هزار بیت...» .

دوران زندگانی

ناظم هروى، روزگار پادشاهى شاه عباس اول و چند سال از سلطنت شاه سلیمان را درک کرده است. وى در دورهاى به سر می‌برد که هرات مرکز خراسان بشمار می‌آمد و حکمرانان لایق و هنرمند چون حسن خان و عباسقلى خان شاملو داشت. این پدر و پسر، ممدوحان اصلى ناظم بوده‌اند. ناگفته نگذاریم که بخش اعظم قصاید و ترکیب‌بندهای شاعر در مدح پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) است. در دو سه شعر نیز از شاه عباس دوم ستایش کرده است.

حسن خان شاملو پس از درگذشت پدر خود حسین‌خان در سال ۱۰۲۷ق، همچون او به فرمان شاه عباس اول، بیگلربیگى هرات و امیرالامراى خراسان شد. وى سردارى دلیر بوده و چند بار مهاجمان اوزبک را شکست داده است و ناظم این پیروزی‌ها را تهنیت می‌گفته است.

از ناظم هروى به‌جز کلیات اشعار او، منظومه یوسف و زلیخا برجاى مانده که تقلیدگونه‌اى از منظومه مشابه عبدالرحمن جامى است. مؤلف «قصص الخاقاني»، تعداد ابیات این منظومه را تقریباً پنج هزار بیت دانسته است. این مثنوى را ناظم به درخواست عباسقلى خان سروده و چهارده سال از عمر خود را (۱۰۵۸-۱۰۷۲ق) صرف سرودن آن کرده است.

سفرهای شاعر

چنین به نظر می‌رسد که ناظم چندان اهل سیر و سفر نبوده است. وی قصیدهای متضمن تاریخ برای سراپرده شاه صفی سروده است که سال 1046ق را می‌رساند. ظاهراً در سال مورد بحث، به اصفهان سفر کرده است. چنانکه از اشعار او درمی‌یابیم، چند بار هم به مشهد رفته است.

ناظم حج گزارده و توفیق زیارت عتبات عالیات را یافته است. این سفر با توجه به قراین، پس از فتح قندهار (1059ق) صورت پذیرفته است. وی در غزلی، اصفهان را ستوده، اما از کوتاهی توقف خود در آن شهر، اظهار تأسف کرده است. غزلی هم در شیراز سروده است. البته می‌توان احتمال داد که دیدار او از شیراز و اصفهان، در بازگشت از سفر مکه بوده است. نامی از شهرهای دیگر در دیوان او دیده نمی‌شود.

معاصرین

گذشته از حسن خان و عباسقلی خان شاملو که ممدوح ناظم نیز بوده‌اند و ذکر آن و نمونه اشعارشان گذشت، در دیوان شاعر، تنها به نام فصیحی و اوجی برمی‌خوریم. جز این دو، از ارشد هروی هم باید یاد کرد.

خلق و خوی شاعر

ناظم، شاعری آزاده، بلندطبع، بی‌نیاز، باحیا، متدین و عارف است. تقاضایی از ممدوحان نداشت. بیش از دو درخواست پیش‌پاافتاده و معمولی در دیوان او نمی‌یابیم: در یکی تقاضای یخ کرده و در دیگری، قطعه‌ای از خط ممدوح خود طلبیده است.

وفات

در سال درگذشت ناظم هروى اختلاف است، ولى ظاهراً قول سراج‌الدین علی‌خان آرزو، مؤلف «داد سخن»، به حقیقت نزدیک‌تر است. وى وفات ناظم هروى را به سال ۱۰۸۱ق، ثبت کرده که در این صورت به هنگام رحلت حدود هفتاد سال داشته است.

آثار

1. دیوان اشعار؛
2. یوسف و زلیخا .

منابع مقاله

ناظم هروی، فرخ‌حسین، «دیوان ناظم هروی»، تصحیح محمد قهرمان، مشهد، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، 1374.

وابسته‌ها

دیوان ناظم هروی شاعر قرن یازدهم