البرهان في تناسب سور القرآن

‏البرهان في تناسب سور القرآن
پدیدآوران	ابن زبير، احمد بن ابراهیم (نويسنده) فلاح، سعيد بن جمعة (محقق) ترکي، عبدالله بن عبدالمحسن (مقدمه نويس)
ناشر	دار ابن الجوزي
مکان نشر	عربستان - دمام
سال نشر	مجلد1: 1428ق,
موضوع	قرآن - تناسب آيات
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏BP‎‏ ‎‏71‎‏/‎‏8‎‏ ‎‏/‎‏ث‎‏7‎‏ب‎‏4
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

البرهان في تناسب سور القرآن، اثر احمد بن ابراهیم بن زبیر ثقفی (متوفی 708ق)، کتابی است در موضوع قرآن که به بررسی ارتباط بین سور قرآن پرداخته است. این اثر توسط سعید بن جمعه فلاح مورد تحقیق قرار گرفته و عبدالله بن عبدالمحسن ترکی بر آن مقدمه نگاشته است.

ساختار

کتاب با دو مقدمه از محقق، مقدمه‌ای از عبدالله بن عبدالمحسن ترکی (مدیر دانشگاه محمد بن سعود) و مقدمه مؤلف آغاز شده است. مقدمه دوم محقق از سه مبحث تشکیل شده است. مباحث کتاب به‌ترتیب سور قرآن مرتب شده است.

گزارش محتوا

در مقدمه طبع دوم که توسط محقق نوشته شده، ابتدا به ارزش و اهمیت این اثر اشاره شده است. محقق معتقد است این اثر از شگفت‌ترین آثاری است که درباره سر و راز چینش سور قرآن نگاشته شده است که بسیاری از آثار بعدی تاکنون با تکیه و اعتماد بر این اثر نوشته شده‌اند. سپس ضمن تشکر از مدیر دانشگاه محمد بن سعود که مقدمه‌ای بر این اثر نوشته، مختصری درباره انگیزه خویش از انتشار کتاب در طبع دوم می‌نویسد.

در مقدمه عبدالله بن عبدالمحسن ترکی بعد از ذکر محتویاتِ مقدمه نویسنده و متن کتاب، به ارائه گزارشی از مقدمه محقق اشاره شده است.

مقدمه محقق به سه مبحث تقسیم شده است:

1. مبحث اول به ترجمه نویسنده کتاب اختصاص یافته است.
2. مبحث دوم به توقیفی یا اجتهادی بودن ترتیب سور قرآن اختصاص یافته است. محقق می‌گوید: اجماع عالمان بر این است که ترتیب آیات در سوره‌های قرآن توقیفی است و این کار توسط جبرئیل و پیامبر(ص) صورت گرفته است، اما از جهت سور قرآن نظرات متفاوتی مطرح است: جمهور علما معتقدند که ترتیب سوره‌ها اجتهادی است و پیامبر آن را برعهده صحابه خویش واگذار نموده است؛ هرچند برخی از علما می‌گویند: ترتیب سور همچون ترتیب آیات توقیفی است و برخی دیگر از آنان نظر تفصیلی ارائه داده‌اند و می‌گویند: ترتیب برخی سور قرآن توقیفی و برعهده پیامبر بوده و نظم برخی دیگر از سور اجتهادی است. نویسنده مقدمه بعد از ذکر این سه نظریه، به دلایل هر سه دسته اشاره می‌کند.
3. در مبحث سوم از ارتباط سوره و آیات آن سخن به میان آمده است. این ارتباط شامل ارتباطات لغوی و شکلی و ارتباطات خاص عقلی، حسی، خیالی، علی و معلولی، سبب و مسببی و... می‌شود.

در موضوع این نوع ارتباط، کتبی به نگارش درآمده است که کتاب «البرهان في تناسب سور القرآن» ابوجعفر بن زبیر ثقفی، «نظم الدرر في تناسب الآي و السور» برهان‌الدین بقاعی و «أسرار التنزيل» سیوطی و تلخیص آن به نام «تناسق الدرر في تناسب السور»، از آن جمله است.

سیوطی درباره ارتباط یک آیه با دیگر آیات به نقل از ولی‌الدین مملوی می‌گوید: شایسته است در تفسیر هر آیه در ابتدا بحث از ارتباط آن آیه با آیات قبل شود که آیا آن آیه تکمیل‌کننده آیه قبل است یا اینکه آیه‌ای مستقل بشمار می‌رود و در صورت استقلال، مناسبت آن آیه با آیه قبل چیست و همچنین است بحث درباره ارتباط سوره‌ها.

بسیاری از مفسرین به این دو مسئله (ارتباط بین آیات و ارتباط بین سور) اشتغال داشته‌اند؛ لکن کمتر به ارتباط بین سور دست یافته‌اند.

یکی از راه‌های ارتباط سور با یکدیگر، شناخت سبب نزول آن‌هاست.

نویسنده در مقدمه‌اش به بحث توقیفی یا اجتهادی بودن ترتیب سور قرآن پرداخته است و معتقد به توقیفی بودن ترتیب سور قرآن است. ایشان بعد از ذکر چند روایت از کیفیت نماز پیامبر که در آن ترتیب سور لحاظ نشده، می‌گوید: هر شخص باید بداند که در ترتیب سور مراعات زمان نزول نشده است؛ چه‌بسا سوره‌ای مدنی است و بر سوره مکی مقدم شده است. نویسنده کتاب، احمد بن ابراهیم ثقفی، در ارتباط بین دومین سوره قرآن و سوره قبل آن، یعنی سوره حمد می‌گوید: زمانی که بنده‌ای به توفیق خداوند می‌گوید: اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ (فاتحه: 6) (ما را به راه راست هدایت کن)، به او گفته می‌شود: ذَلِك الْكتَابُ لَا رَيبَ فِیهِ (بقره: 2)؛ آن مطلوب تو است و حاجت تو در آن است و آن راه مستقیم است؛ هُدًى لِلْمُتَّقِينَ، هدایتگر متقینی است که می‌گویند: اهْدِنَا الصِّرَاطَ؛ آنان که ترسانند از وضعیت دو گروه گرفتاران خشم خدا و گمراهان.

در ارتباط بین دو سوره آل عمران و بقره می‌گوید: آنچه در ابتدای سوره آل عمران آمده، همان چیزی است که در تمام سوره بقره آمده است؛ همان ‌طور که در صدر سوره بقره درباره «صراط مستقیم» بحث شد، در اینجا نیز مصداقی از آن آمده است: نَزَّلَ عَلَيك الْكتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَينَ يدَيهِ وَ أَنْزَلَ التَّوْرَاةَ وَ الْإِنْجِيلَ مِنْ قَبْلُ هُدًى لِلنَّاسِ (آل ‌عمران: 3-4). داستان حضرت عیسی(ع) که پدر نداشت نظیر داستان حضرت آدم است؛ بر همین اساس خداوند می‌فرماید: إِنَّ مَثَلَ عِيسَى عِنْدَ اللَّهِ كمَثَلِ آَدَمَ (آل‌عمران: 59). داستان حضرت آدم در سوره بقره آیات سی تا چهل به آن اشاره شده است. علاوه بر این آیه نَزَّلَ عَلَيك الْكتَابَ (آل ‌عمران: 3)، بیان برای حال کتابی است که هُدًى لِلْمُتَّقِينَ (بقره: 2) است و....

نویسنده در ادامه، به‌ترتیب سور قرآن، مباحث خویش را پیگیری می‌کند و ارتباط هر سوره با سوره قبلی را مورد بررسی قرار می‌دهد.

وضعیت کتاب

محقق از دو نسخه خطی موجود در تونس و رباط جهت تحقیق و انتشار کتاب بهره برده است و برای آن دو نسخه و برخی موارد دیگر رموزی را در نظر گرفته که در مقدمه به آن اشاره نموده است.

در ابتدای کتاب، تصاویری از نسخ خطی مورداستفاده محقق به معرض نمایش گذاشته شده است.

فهرست محتویات در انتهای کتاب ذکر شده است. پاورقی‌ها حاوی مطالبی از قبیل بیان اختلاف نسخ، مستند مطالب، توضیح و ترجمه برخی از لغات و اصطلاحات است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.