الجراحة

الجراحة

نام کتاب	الجراحة
نام های دیگر کتاب	المقاله الثلاثون من الموسوعه الطبیه التصریف لمن عجز عن التالیف
پدیدآورندگان	ناصر، عبد العزیز ناصر (مصحح) تویجری، علی سلیمان (مصحح) زهراوی، خلف بن عباس (نويسنده)
زبان	عربی
کد کنگره	‏RD‎‏ ‎‏30‎‏ ‎‏/‎‏ز‎‏9‎‏ج‎‏4‎‏*
موضوع	جراحی - متون قدیمی تا قرن 14
ناشر	[بی نا]
مکان نشر	[بی جا] - [بی جا]
سال نشر	1422 هـ.ق یا 2001 م
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE15840AUTOMATIONCODE

معرفى اجمالى

«الجراحة المقالة الثلاثون من الموسوعة الطبّيه التصريف لمن عجز عن التأليف» مقاله سى‌ام از كتاب «التصريف لمن عجز عن التأليف» نوشته خلف بن عباس زهراوى (325-404ق) از مهم‌ترين آثار پزشكى در زمينه جراحى است.

اين بخش از كتاب التصريف بيش از ساير مقالات مورد توجه پزشكان واقع شده و بارها ترجمه و چاپ شده است. بايد گفت آنچه امروز ملاك قضاوت ما و بسيارى از مورخين علم در مورد زهراوى است بيشتر بر اساس اين اثر است.

ساختار:

كتاب با گزيده‌اى از «الموجز فى تاريخ الطب و الصيدلية عند العرب» تأليف محمد كامل حسين به عنوان مقدمه آغاز شده است. سپس مقدمه‌اى درباره كتاب و شيوه تحقيقى آن و نيز شرح حال مؤلف و تأليفات و نسخه‌هاى كتاب به قلم محقيقين كتاب آمده است. پس از آن متن كتاب مشتمل بر سه باب و هر باب نيز حاوى فصول متعددى ارائه شده است.

گزارش محتوا

زهراوى در اين اثر علاوه بر بيان شيوه جراحى، به بسيارى از آلات و ادوات جراحى و شكل آن‌ها و نحوه كاركرد آن‌ها اشاره مى‌كند. بسيارى از چاقوهاى جراحى، اره‌ها، قيچى‌ها، سوزن‌ها و... بخش كوچكى از ابزارى است كه وى آن‌ها را توصيف مى‌كند.

نگاهى به شكل اين ادوات و نحوه به‌كارگيرى آنها حتى امروزه نيز باعث شگفتى است. با توجه به شباهت بعضى از اين ادوات با آنچه امروزه به عنوان ادوات جراحى شناخته مى‌شود، مى‌توان گفت مهندسى پزشكى امروز نيز مديون تلاش و نبوغ زهراوى است.

مطالب ابواب مختلف كتاب به شرح ذيل مى‌باشد:

باب اول كتاب 56 فصل دارد. در آغاز اين باب از سودها و زيانهاى داغ كردن و اينكه با كدام مزاج سازگار مى‌افتد، بحث شده است. به نظر زهراوى داغ كردن براى هر مزاجى خوب است، مگر مزاج گرم و خشك؛ زيرا طبيعت آتش حرارت و خشكى است و كسى از بيمارى گرم و خشك با داروى گرم و خشك درمان نمى‌يابد و دراين‌باره آورده است: «داغ كردن با آتش بهتر از سوزاندن با دواى تند است؛ زيرا، آتش جوهرى است مفرد و فعل آن از عضوى كه داغ شده تجاوز نمى‌كند و به عضو مجاور آن زيانى فراوان نمى‌رساند؛ در حالى كه داغ كردن با دارو فعل آن تجاوز به اعضاى ديگر مى‌كند و چه بسا كه بيمارى صعب‌العلاج يا مرگ را به وجود بياورد». نويسنده در پايان اين قسمت درباره اهميت آتش آمده است: «اگر نه اين بود كه مناسب اين كتاب نبود، من براى شما سرّ غامض آتش و كيفيت فعل آن در اجسام و نفى امراض را با كلام فلسفى برهانى دقيق بيان مى‌كردم».

او در پايان مقدمه درباره جمله معروف «الكّى آخر الدواء» آورده است: «عامه مردم از اين جمله چنين دريافت مى‌كنند كه پس از داغ كردن ديگر دارويى سودمند نيست، درحالى كه چنين نيست؛ معنى اين جمله اين است كه اگر داروهاى گوناگون به‌كار برده شده و سودمند نيفتاد آنگاه بايد به آخرين درمان متوسل شد كه داغ كردن باشد».

باب دوم كتاب جراحى 97 فصل دارد و عنوان آن «در بريدن و شكافتن و رگ زدن زخمها و مانند آن» است. وى پيش از آنكه وارد اصل مطلب شود به سفارشهاى لازم و دقت و احتياطهايى كه پزشك جراح بايد بكند، پرداخته است. او مى‌گويد: «در اين باب هم روش باب پيشين را برگزيده‌ايم و آن اينكه ترتيب درمان با عمل جراحى را از سر، آغاز و به پا ختم مى‌كنيم تا دانشجويان به آسانى بتوانند به آنچه از اين كتاب مى‌خواهند، دست يابند».

زهراوى در فصل 36 باب دوم درباره عمل ورم لوزتين و ورمهاى ديگرى كه در حلق پيدا مى‌شود، بحث كرده است و گاهى انواع گوناگون ابزارهاى جراحى را با تصوير آن آورده است، مانند مناره بسيطه، مناره عمياء، مناره ذات مخطاطين، مدفع مصمت و مشرط متوسط.

باب سوم كتاب در 35 فصل و عنوان آن «فى الجبر» است. كلمه «جبر» به معنى بستن استخوان است و معمولاً در برابر «كسر» به معنى شكستن به‌كار مى‌رود و از همين كلمه جبر كلمه «مُجَبِّر» به معناى شكسته‌بند و «جبيره» كه جمع آن جبائر است به معنى چوب شكسته‌بندى آمده است.

وضعيت كتاب

اين كتاب به زبانهاى متعدد ترجمه و بارها منتشر شده است. احمد آرام و مهدى محقق كتاب را با نام جراحى و ابزارهاى آن در سال 1374ش به فارسى ترجمه كرده‌اند. همچنين سالها جزو كتابهاى درسى دانشگاه‌هاى اروپا بوده و اكنون هم در درسهاى تاريخ پزشكى جهان درباره آن بحث ميشود.

نسخه موجود در برنامه به همت دكتر عبد العزيز ناصر و دكتر على التويجرى بر اساس سه نسخه خطى و نيز ترجمه انگليسى آن تصحيح و تحقيق شده است.

مصححين مقدمه‌اى درباره زندگى مؤلف و جايگاه علمى كتاب التصريف نگاشته‌اند. فهرست مطالب در ابتداى اثر آمده است. همچنين پس از تصحيح متن كتاب، دو فهرست شامل فهرست مفردات و فهرست ادوات جراحى مذكور در متن همراه معادل انگليسى آنها را تدوين و تنظيم كرده‌اند.

پاورقى‌هاى اين اثر به اختلاف نسخ، توضيح الفاظ و يا مفردات متن اختصاص دارد.

منابع مقاله:

مقدمه و متن كتاب