مطلع الصباحتين و مجمع الفصاحتين

‏مطلع الصباحتين و مجمع الفصاحتين
پدیدآوران	ابوالسعادات اصفهانی، اسعد بن عبدالقاهر (نویسنده) حسینی اشکوری، صادق (محقق)
عنوان‌های دیگر	الشهاب نهج‌البلاغه
ناشر	پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگى‏
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1385 ش
چاپ	1
شابک	‎964-426-281-6
موضوع	علی بن ابی‌طالب(ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40ق. - احادیث محمد(ص)، پیامبر اسلام، 53 قبل از هجرت - 11ق. - احادیث
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏248‎‏ ‎‏/‎‏ش‎‏7‎‏م‎‏6‎‏

مطلع الصباحتين و مجمع الفصاحتين، تأليف ابوالسعادات اسعد بن عبدالقاهر شفرويه اصفهانى از اعلام قرن هفتم هجرى (متوفى 635 / 640ق) است كه با تحقيق سيد صادق حسينى اشكورى منتشر شده است. صاحب «أعيان الشيعة» از اين كتاب با نام «مجمع البحرين و مطلع السعادتين» ياد كرده است. برخى چون آقابزرگ تهرانى نيز «إکسیر السعادتين» را با كتاب حاضر يكى دانسته‌اند

مؤلف در مقدمه كتاب، درباره سبب نگارش اين اثر (كه آن را با استفاده از دو كتاب «نهج‌البلاغة» و «الشهاب» تدوين نموده است)، نوشته است: اتحاد در ارواح نبى اكرم(ص) و على(ع) و ائتلاف در طبايع و اخلاق آن دو بزرگوار، موجب تشابه كلام ايشان شده؛ لذا تصميم گرفتم كه برگزيده‌اى از انوار حكمت‌هاى آن دو را كه به‌لحاظ لفظ يا معنا و يا هر دو مطابقت دارند، در اين اثر گرد آورم

ساختار

اين اثر، مشتمل بر مقدمه محقق، مقدمه مؤلف و متن كتاب در 17 باب است. شيوه ارائه روايات در هر باب بدين ترتيب است كه در هر موضوع يك روايت از پيامبر اكرم(ص) و يك يا چند روايت از اميرالمؤمنين على(ع) ذكر شده است. موضوع‌بندى روايات توسط محقق كتاب انجام گرفته و در [] ذكر شده است.

مؤلف، كلمات قصار پيامبر اكرم(ص) و اميرالمؤمنين على(ع) را در رابطه با حكَم و مواعظ از دو كتاب جمع‌آورى كرده است: يكى، «نهج‌البلاغة» و ديگرى كتاب «الشهاب في الحكم و الآداب» قاضى قضاعى (454م) كه حاوى 1200 حديث شريف نبوى(ص) در آداب و امثال و مواعظ و وصايا مى‌باشد.

گزارش محتوا

بيشتر تأليفات شيخ شفرويه اصفهانى درباره فضائل و مناقب اهل‌بيت(ع) و اثبات حقانيت آنان و ردّ بر دشمنان آنهاست، اما اكنون پس از طىّ سده‌هاى متمادى از اين آثار تنها كتاب «مطلع الصباحتين» به دست ما رسيده است

مؤلف با انتخاب دو كتاب «شهاب الأخبار» كه مشتمل بر احاديث نبوى و مورد اعتماد عامه است و «نهج‌البلاغة» كه مشتمل بر احاديث و كلمات علوى و مورد استناد شيعه است و تطبيق بين اين كلمات، به اثبات ولايت اميرالمؤمنين(ع) نيز پرداخته است؛ چراكه سرچشمه تمامى سخنان وى، همان كلمات نبوى است كه متصل به عالم وحى است.

مؤلف قصد داشته در آينده از ديگر كتب صحاح اهل سنت نيز بر فرمايشات پيامبر اكرم(ص) بيفزايد كه مشكلات روزگار، وى را از اين تأليف بازداشته است

درباره اهميت كتاب حاضر به برخى از نكات به‌طور خلاصه اشاره مى‌شود:

1. تأليف اين كتاب كه در نيمه اول قرن هفتم (سال 635) بوده، سبب مى‌شود كه بتوان آن را به‌عنوان يكى از مصادر كهن حديث شيعه كه در آن روايات نبوى را نيز از مصادر عامه در بر دارد برشمرد.
2. مؤلف از مشايخ سه تن از بزرگان و نامداران شيعه؛ يعنى خواجه نصيرالدين طوسى و ابن ميثم بحرانى و ابن طاووس بوده كه هريك از آنان داراى آثار تأليفى مهمى بوده‌اند. همچنين شاگرد دانشمندانى چون قطب راوندى بوده است.
3. آنچه بر اهميت اين تأليف مى‌افزايد اين است كه مؤلف در انتخاب احاديث از مهم‌ترين كتب مورد استناد شيعه و سنى بهره برده است؛ آثارى چون «نهج‌البلاغة» كه نياز به توضيح ندارد و شروح و ترجمه‌هاى فراوان «شهاب الأخبار» حاكى از اهميت آن مى‌باشد

مؤلف، ترتيب كتاب «شهاب الأخبار» را اصل كار خويش قرار داده است؛ به‌جز ابواب اول و سوم و دو باب آخر كتاب، در ديگر ابواب احاديثى ذكر شده كه در ابتداى آنها «مَن، اشفعوا، ما، لا و...» آمده است، ولى اين ترتيب كاملاً رعايت نشده، مثلاً حديث «إنّ الدنيا حلوة خضرة» را در باب اول ذكر كرده، بااينكه اين حديث در باب هفتم يا هشتم «شهاب» به دليل شروع شدن آن به «إنّ» مى‌باشد. مؤلف گاهى احاديث نبوى را پشت سر هم از ابواب مختلف گرد آورده؛ چراكه روايت علوى طولانى و مشتمل بر تمامى آن احاديث بوده است. گاه نيز احاديثى كه موضوع واحد داشته‌اند از دو يا چند باب گوناگون كنار هم آمده‌اند. درباره احاديث علوى نيز گرچه اكثر خطبه‌ها و رسائل و يا كلمات قصار مستقلاً ذكر شده‌اند، ولى گاه مؤلف مضمونى واحد را از خطبه‌هاى مختلف اميرمؤمنان(ع) در كنار هم قرار داده است؛ مثلاً درباره تقوا در برگ 57 و 58 خطى جملات منتخب از پنج خطبه حضرت در كنار هم گرد آمده است و البته اين امر با مراجعه به خطبه‌ها مشخص مى‌شود؛ چراكه گاهى مؤلف بين خطبه‌ها نيز ارتباط ايجاد كرده، به‌نحوى كه مخلّ به معنى نمى‌باشد

از طرفى ديگر بنا بر تصريح مؤلف در ابتداى كتاب، گاهى كلام علوى بيش از حد مطلوب نگاشته شده و يا خطبه تماماً درج شده؛ چراكه بدون آن، ربط لفظى يا معنوى كلام حضرت به حديث نبوى به‌خوبى واضح نيست.

همچنين گرچه قسمت اعظم مطالب كتاب از «شهاب الأخبار» و «نهج‌البلاغة» برگرفته شده، ولى برخى از احاديث نيز از غير اين دو كتاب اخذ شده؛ چون علاوه بر اينكه برخى از احاديث را در هر دو مصدر نيافتيم، مؤلف خود نيز در مقدمه اشاره بدين موضوع نموده است

نسخه خطى كتاب، بسيار پرغلط مى‌باشد؛ به‌طورى كه شخصى بنام عرب‌باغى نسخه را خوانده و در ابتداى آن اين عبارت را نگاشته است: بر بيننده ژرف‌نگر مخفى نماند كه اين جلد كتاب، از آغاز تا پايانش غلطهاى لفظى دارد؛ لذا اعتماد در هيچ حديثى از احاديث آن جائز نيست. كاتب كه بر زبان عربى تسلط كافى نداشته آنچه را ديده نوشته و گاه لفظى را كه نتوانسته بخواند، آن‌طوركه ديده نقاشى كرده و در نتيجه كلمه‌اى ناخوانا و يا عبارتى نارسا پديد آمده است. طبعاً اين مطلب در خصوص نسخه منحصربه‌فرد از يك كتاب خطى، كار تحقيق را دشوار مى‌نمايد، ولى آنچه محقق را در ارائه متنى قابل قبول يارى مى‌دهد مراجعه يكايك احاديث به مصادر آنها مى‌باشد

وضعيت كتاب

فهرست احاديث، نمايه الفاظ و فهرست مطالب در انتهاى كتاب آمده است. اختلاف نسخ، تصحيح الفاظ و توضيحات برخى الفاظ و عبارات نيز در پاورقى‌هاى كتاب ذكر شده است. مصحح، اغلاط كتاب را تصحيح نموده و اصل متن را با عبارات «في المتن كذا يا في المخطوطة يا في الأصل كذا» در پاورقى تذكر داده است.

منابع مقاله

1. مقدمه محقق و متن كتاب.
2. حسينى اشكورى، سيد صادق، «نگرشى به نگارش مطلع الصباحتين و مجمع الفصاحتين، تأليف شيخ اسعد بن عبدالقاهر شفرويه اصفهانى از بزرگان سده هفتم هجرى»، پايگاه مجلات تخصصى نور، نشريه: سفينه، زمستان 1383، شماره 5.