تحرير الرسائل

تحرير الرسائل، اثر مرتضی مدرس گیلانی (1295-1378ش)، کتابی است در موضوع اصول فقه که مطالب این علم را به‌صورت مختصر ذکر کرده است.

ساختار

مطالب کتاب بدون مقدمه، در بخش‌های متعدد آمده است.

گزارش محتوا

کتاب با ذکر و معرفی چهار منبع معتبر فقهی برای استنباط احکام شرعی آغاز می‌شود. قرآن، سنت، اجماع و عقل آن چهار مورد مذکورند که به‌وسیله آنها احکام شرعی ثابت می‌شوند. بحث از خصوصیات این امور را علم اصول می‌نامند. هدف از علم اصول فقه، استنباط احکام شرعی به کمک آن است و اگر خواستی بگو علم اصول، علم ادله فقه است. در اینکه واضع این علم کیست، در آن اختلاف وجود دارد؛ برخی محمد بن ادریس شافعی (متوفی 204) و گروهی هشام بن حکم شیعی (متوفی 179) که از شاگردان امام جعفر صادق(ع) بوده را واضع این علم می‌دانند.

نویسنده پس از طرح مباحث مذکور، مبادی عامه علم اصول را مطرح کرده و آن را به دو بخش مبادی عامه دلیل لفظی و مبادی عامه دلیل عقلی تقسیم نموده است.

ایشان در بحث دلیل لفظی، ضمن شصت شماره، مباحث متنوعی از قبیل لفظ و معنا از لحاظ وحدت و کثرت، حقیقت شرعیه و لغویه، اشتراک لفظی، استعمال لفظ در معنای حقیقی و مجازی، صیغه افعل حقیقت در وجوب، مره و تکرار، فور و تراخی، حکم تکلیفی و وضعی و اقسامشان، صحیح و اعم، مشتق، آیا امر به شی‌ء مقتضی نهی از ضدش است؟، واجب موسع، عام و خاص، مطلق و مقید، مجمل و مبین، خبر واحد و متواتر، خبر واحد و اقسام آن، نسخ و... را به‌صورت مختصر بیان نموده است. پس‌ از آن، مبادی عامه دلیل عقلی را توضیح داده است.

مؤلف در بحث بعدی کتاب و در ادامه مباحث عامه دلیل عقلی، مباحث قطع و ظن و تعادل و تراجیح را مطرح کرده و در پایان پس از طرح مباحث اجتهاد و تقلید، مباحث تاریخ علم اصول را بیان نموده است.

ایشان در بحث تاریخ علم اصول، تعریف و موضوع علم اصول، ارتباط اصطلاحات این علم با دیگر علوم همچون کلام و فلسفه، اسامی برخی از کتب اصول، مذهب علمای اصول در سبک تألیف، هدف از آموختن این علم و مواد تشکیل‌دهنده قیاس‌های این علم را توضیح داده است. به نظر می‌رسد مناسب بود این‌گونه مطالب که پیش‌نیاز هر علمی است، در ابتدای کتاب ذکر می‌شد، لکن نویسنده ترجیح داده آنها را در انتهای کتاب بیاورد.

وضعیت کتاب

کتاب، فاقد پاورقی و فهرست محتویات است. در انتهای کتاب غلط‌نامه آمده است.

منابع مقاله

متن کتاب.