تفکر شیعه و شعر دوره صفوی

‏تفکر شيعه و شعر دوره صفوي
پدیدآوران	طغیانی، اسحاق (نویسنده)
ناشر	دانشگاه اصفهان
مکان نشر	اصفهان - ایران
سال نشر	1385 ش
چاپ	1
موضوع	ایران - تاریخ - صفویان، 907 - 1148ق. شعر شیعی فارسی - تاریخ و نقد شعر فارسی - قرن 10 - 12ق. - تاریخ و نقد
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏PIR‎‏ ‎‏3741‎‏ ‎‏/‎‏ط‎‏7‎‏ت‎‏7
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

تفكر شيعه و شعر دوره صفوى، تأليف اسحاق طغيانى، از جمله آثار تاريخ تشيع است كه به بررسى ميزان بروز تفكر شيعى در شعر دوره صفوى پرداخته است.

ساختار

كتاب، مشتمل بر يك مقدمه، دو بخش و نتيجه‌گيرى است. بخش‌هاى كتاب به ترتيب در دو و سه فصل تدوين شده است.

گزارش محتوا

در دوره صفويه توجه شهرياران صفوى نسبت به مبلغان و مروّجان شيعه باعث شد كه انواع دانش‌ها و علوم مذهبى را رونق و رواج بى‌سابقه‌اى بخشند. در اين دوره، برخلاف انتظار، شاعران شيعى چندان مورد توجه دستگاه‌هاى حكومتى صفويان قرار نگرفتند، ولى با وجود اين، شاهد شاعران فراوان و دفترها و ديوان‌هاى زيادى از آنها هستيم كه در كمتر دوره‌اى سابقه داشته است. در غالب اين آثار، موضوعات و مطالب مذهبى، به‌ويژه مناقب و مراثى پيشوايان شيعه راه يافته است و تقريباً در همه آنها مدح يا مرثيت خاندان رسالت را مى‌توان ديد

محور اساسى اين پژوهش بر اين بوده است كه تفكر شيعى در آثار منظوم اين دوره مطالعه و بررسى گردد و ضمن ارزيابى كم‌وكيف آنها مشخص شود كه اين تفكر خاص در شعر شاعران شيعى‌مذهب به چه ميزان است. در مراجعه به ديوان‌هاى شعر اين دوره و كندوكاو در اشعار مندرج در آنها متوجه خواهيم شد كه اولاً موضوعات مذهبى نسبت به ديگر مطالب به مقدار بسيار اندك در اين آثار منعكس شده است و اكثر شاعران، بيشتر فعاليت و كوشش و استعداد خود را در زمينه‌هاى ديگر به كار برده‌اند؛ ثانياً اغلب موضوعات مذهبى و دينى، مطالب تكرارى و تقليدى است كه پيامى خاص را كه منبعث از مكتب و عقايد راسخ باشد در بر ندارد و به‌خصوص تفكرات اصيل شيعى، آن‌گونه كه شايسته است، جز در شعر دو سه شاعر غير حرفه‌اى، در كمتر جايى انعكاس يافته است.

به‌طور كلى مى‌توان گفت كه مذهب شيعه و تفكر خاص و اصيل آن به‌عنوان يك موضوع اساسى، در شعر اين دوره كمتر مطرح بوده و آنچه بيش از هر چيز شاعران اين عصر را به خود مشغول مى‌داشته، از مقوله و موضوعى ديگر بوده كه در فصول اين رساله، مفصل درباره آن بحث و اظهار نظر شده است. به همين علت بيشتر مباحث اين تحقيق به‌صورتى تدوين و طراحى شده است كه بتوان آنها را در تبيين و شناخت زمينه‌هايى كه منجر به تأثير كمتر تفكر شيعى در شعر اين دوره شده، به‌طور مؤثر مورد استفاده قرار داد

نویسنده در فصل اول از بخش اول كتاب ابتدا زمينه‌ها و عوامل ايجاد مذهب شيعه را در عصر صفويه بررسى كرده است. وى پيدايش و ظهور شيعه را مقارن با رحلت رسول اكرم(ص) و با تشكيل شوراى سقيفه مى‌داند. رأى اين شورا مورد تأييد حضرت على(ع) و عمار بن ياسر، ابوذر غفارى، سلمان فارسى و ديگران نبود، لذا موجب موضع‌گيرى آشكارى گرديد كه بعدها پيروان و هواداران آن را شيعه ناميدند

وى در ادامه اين فصل به تبيين مفهوم شيعه در عصر صفوى پرداخته و مى‌نويسد: «تشيع در آن زمان، خارج از يك ايدئولوژى بسيار قوى و مؤثر كه توده مردم را عليه سنى‌ها در داخل و خارج مسلح مى‌كرد، چيز ديگرى نبود، غير از يك اسم رسمى كه از حمايت همه‌جانبه پادشاهان «دين‌پناه» برخوردار مى‌شد؛ انعكاس اين موضوع را در اشعار بسيارى از شعراى اين دوره مى‌توان مشاهده كرد»

در فصل دوم اين بخش، علل و زمينه‌هاى مختلف و متفاوتى كه موجب دور ماندن شاعران و گويندگان اين عصر از متون اسلامى و به‌خصوص آثار بزرگان شيعه در گذشته و زمان حيات آنها شده، بررسى شده است. در اين مورد تلاش نگارنده بيشتر بر اين بوده است كه ضمن اذعان به ناچيز بودن بازتاب تفكر شيعى در شعر اين دوره، ويژگى‌ها و خصوصيات مختلف و متنوع ايجاد بسترهاى اين خلأ فكرى و فرهنگى را در انواع شعر نشان بدهد؛ زيرا نبود اين تفكر و فرهنگ خاص در ديوان‌هاى متعدد و اشعار فراوان اين زمان، مشهودتر و واضح‌تر از آن است كه محتاج به دليل و برهان خاصى باشد و هر محقق و جستجوگرى در بدو مراجعه به متون شعر اين عصر، اين موضوع را درخواهد يافت كه عقايد شاعران و سخنان ايشان در اين مورد كاملاً صورى و ظاهرى است و اكثر آنها سعيشان بر اين بوده است كه به تبع يكديگر و به اقتفاى رسوم متداول آن روزگار، مطالبى از جنس سبک هندى را در شعر خود بگنجانند

در بخش دوم كتاب، نویسنده ابتدا به بررسى نفوذ و گسترش فرهنگ قرآن و احاديث و روايات اسلامى در شعر اين زمان پرداخته است. بى‌شك شعراى پارسى‌گوى كه غالباً ً از عالمان و انديشمندان مسلمان بوده‌اند، در سرودن اشعار خود از همان ابتدا به آيات قرآنى و احاديث اسلامى توجه داشته‌اند و آثار آنها همواره متأثر از فرهنگ دينى بوده است. نویسنده با ذكر آيات و رواياتى كه شعراى اين دوره با استفاده از آنها به سرودن شعر پرداخته‌اند سعى كرده ميزان تأثيرپذيرى شعراى دوره صفويه از اين منابع غنى اسلامى را تبيين نمايد

ذكر منقبت پيامبر(ص) و ائمه(ع) از قديم‌ترين ايام در شعر فارسى، معمول و رايج بوده و شعراى متعهد تا آنجا كه شرايط سياسى و علايق قلبى و اعتقادى آنها اجازه مى‌داده است، به ستايش اين بزرگان مى‌پرداختند؛ لذا نویسنده در فصل دوم اين اثر اشعارى را كه در منقبت حضرت زهرا(س) و فرزندان ايشان سروده شده و در انتهاى آن، اشعار مذمت دشمنان اهل‌بيت(ع) را مورد بررسى قرار داده است.

نویسنده در فصل آخر كتاب به بحث درباره عناصر اساسى تفكر شيعه پرداخته و مواردى از ويژگى‌ها و عناصر خاص را كه مبيّن بارز فكر و فرهنگ شيعى است و در ديوان‌ها و دفترهاى شعر و تذكره‌هاى اين دوره ديده مى‌شود، مانند: ولايت، عدل، شفاعت و عصمت، مورد بررسى قرار داده است.

وضعيت كتاب

فهرست مطالب در ابتدا و منابع و نمايه در انتهاى كتاب ارائه شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن كتاب.