خاطرات و اسناد حسین‌قلی‌خان نظام‌السلطنه مافی

خاطرات و اسناد حسین قلی خان نظام السلطنه مافی
پدیدآوران	مافی، معصومه (به کوشش) نظام‎ السلطنه مافی، حسین قلی (نویسنده) سعدوندیان، سیروس (به کوشش) اتحادیه‌، منصوره‌ (به کوشش) رام پیشه، حمید (به کوشش)
ناشر	نشر تاريخ ايران
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1362 ش
چاپ	2
موضوع	ایران - تاریخ - قاجاریان، 1193 - 1344ق. - اسناد و مدارک خود سرگذشت‌نامه‌ها نظام السلطنه مافی، حسن قلی، 1248 - 1326ق. - سرگذشت‌نامه
زبان	فارسی
تعداد جلد	3
کد کنگره	‏DSR‎‏ ‎‏1391‎‏ ‎‏/‎‏ن‎‏6‎‏آ‎‏3‎‏ ‎‏1362
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

خاطرات و اسناد حسين قلى خان نظام‌السلطنه مافى، اثر حسين قلى‌خان نظام‌السلطنه مافى (1326ش) پيرامون خاطرات به جاى مانده از خود به زبان فارسى است كه به كوشش معصومه مافى، سيروس سعدونديان، منصوره اتحاديه و حميد رام پيشه منتشر شده است.

ساختار

مجموعه‌ى حاضر، مشتمل است برخاطرات و گزيده‌يى از مكاتبات حسين قلى‌خان نظام‌السلطنه مافى. اين مجموعه داراى سه باب است و هر باب را چندين بخش. باب نخست، خاطرات است و دو ديگر مكاتبات.

«باب اول»، خاطرات حسين قلى‌خان نظام‌السلطنه مافى

1- بخش اول: خاطرات حسين قلى‌خان در سلطنت ناصرالدين شاه 29

2- بخش دوم: خاطرات حسين قلى‌خان در سلطنت مظفرالدين شاه 223

3- بخش سوم: ضمايم خاطرات حسين قلى خان 319

«باب دوم» اسناد سال‌هاى 1314- 1300 قمرى

1- بخش اول: اسناد سال 1301 قمرى 355

ضمايم بخش اول 363

2- بخش دوم: اسناد سال‌هاى 1306 و 1307 و 1308 قمرى 375

ضمايم بخش دوم 428

3- بخش سوم: اسناد سال‌هاى 1309 و 1310 قمرى 441

ضمايم بخش سوم 469

4- بخش چهارم: اسناد سال 1311 قمرى 473

5- بخش پنجم: اسناد سال‌هاى 1312 و 1313 و 1314 قمرى 507

ضمايم بخش پنجم 535

«باب سوم» اسناد سال‌هاى 1326- 1315 قمرى

1- بخش اول: اسناد سال‌هاى 1317 و 1318 قمرى 543

ضمايم بخش اول 561

2- بخش دوم: اسناد سال‌هاى 1319 و 1320 و 1321 قمرى 579

ضمايم بخش دوم 681

3- بخش سوم: اسناد سال‌هاى 1322 و 1323 و 1324 قمرى 687

ضمايم بخش سوم 731

4- بخش چهارم: اسناد سال‌هاى 1328 و 1326 قمرى 751

ضمايم بخش چهارم 775

گزارش محتوا

خاطرات حسين قلى‌خان، يادداشت‌هاى ايشان را شامل است از حوادث ايام، از بدو تولد تا سال 1321ق. اين باب را سه بخش است:- نخست، واقعات عصر ناصرى؛ ديگر، حوادث عهد مظفرى؛ آخر، ضمايم خاطرات.

قسمت نخستين، از تولد نگارنده آغاز و به مرگ ناصرالدين شاه مى‌انجامد. ابتداى اين بخش كه بيانگر خاطرات ايشان است، از تولد تا ورود به خدمت دولت، بسيار خلاصه و به ايجاز نگاشته شده است؛ دنباله اما، به تفصيل است.

قسمت ثانى، از مرگ ناصرالدين شاه آغاز و تا استعفاى ميرزا على‌اصغر خان امين‌السلطان از مقام صدارت، به طول مى‌انجامد. اين بخش، بيشتر شامل واقعات پيش و پس از سفر مظفرالدين شاه است به فرنگ؛ تفصيلى است از پيشكارى حسين قلى‌خان در آذربايجان؛ موجبات آن، واقعاتش، و پى‌آمدهايش.

قسمت آخر، پاره‌يى يادداشت‌هاست؛ تفصيل ماجراى قوچان، شرح احوال ميرزا نصرالله نائينى (مشيرالدوله)، و چندين موضوع ديگر را در برمى‌گيرد. قصد نگارنده نيز جاى دادن آن‌ها يا پيوستن‌شان بوده است در، يا كه بر خاطرات.

شيوه‌ى تقرير خاطرات، نه روزنامه‌نويسى بوده است- به مفهوم رايج آن زمان-، و نه به قصد آن. تنها، تقرير واقعات سنوات عمر بوده است به قصد بازنهادن، و از اين رهگذر آگاهانيدن آيندگان و لاجرم تنبه ايشان يا كه عبرت بازماندگان. در پيچ و تاب حيات، در انبوهه‌ى مسائل و مشغله‌هاى مترتب بر حكومت‌گزارى، هر آن گاه كه فراغتى دست آمده، به نگارش خاطرات خويش پرداخته است. گاه شرح موجزى از واقعه نگاشته، تفصيل را به حصول فراغتى موكول كرده است. تقرير تفصيل بعدى، گاه پارگى كلام را موجب آمده است و در مواردى، اندك تكرار را سبب گشته. مع هذا، اين تكرار و گسيختگى رشته‌ى حوادث، نه چنان است كه نگارنده را مطلب از دست شود و نه چندان كه خواننده را كسالتى رسد. در بيان حوادث و ثبت واقعات، نگارنده را قصد پرداختن تاريخ عصر خويش نبوده است؛ بلكه، خود را در مركز حوادث نهاده، به بيان آن چه بر وى رفته است، بسنده كرده است. همين موجب آمده است كه بسا حوادث مهم تاريخ آن زمان به عمد از قلم افتاده يا به ايجاز بسيار بازگو شود. لاجرم، اين خاطرات بيشتر به مسائل حكومتى نگارنده مربوط است تا كل مسائل مملكت و مسائل كلى آن روزگار.

پايان خاطرات، بدان گونه كه اكنون در دست است، گواه است بر ناتمامى آن. متن حاضر با استعفاى امين‌السلطان به پايان مى‌آيد. حدس بر آن است كه حسين قلى‌خان، حوادث پس از اين واقعه را نيز نگاشته بوده است؛ اما مع‌التأسف، در طى زمان از دست شده است و بازيافتنش غير ممكن. در اين كه قسمت گمشده تا مرگ ايشان را مشتمل بوده است يا نه، هيچ حدسى نمى‌توان زد.

باب دوم و سوم: مكاتبات

اين دو باب را چندين بخش است و هر بخش را ضمايمى. ترتيب بخش‌ها براساس حكومت‌هايى است كه حسين قلى‌خان بر عهده داشته است. اين بخش‌ها حاوى مكاتبات حسين قلى‌خان است با رضا قلى‌خان برادرزاده‌اش و تمامى نامه‌ها كه آورده خواهد شد، از حسين قلى‌خان و خطاب به رضا قلى‌خان. ضمايم هر بخش، مكاتبات حسين قلى‌خان را شامل است با غير و سايرين را با ايشان يا ديگر رجال آن عصر. كميت نامه‌هاى مندرج در هر بخش، يكى نيست. ملاك در گزينش تعداد نامه‌ها، اهميت تاريخى حوادث و حكومت‌هاى حسين قلى‌خان است، نيز حجم نگاشته‌هاى ايشان در آن سنوات. گاه بنا به مناسبت و اهميت موضوع، هفته‌يى چهارنامه و گاه يك نامه نگاشته‌اند. اين نامه‌ها معمولا با مقدمه‌يى كوتاه در باب تاريخ و نحوه‌ى ارسال نامه‌هاى پيشين آغاز و با بيان مسائل مختلف حكومتى به انجام مى‌روند. اهميت و ويژگى تاريخى اين نامه‌ها، از آنجا است كه تمامى مسائل عصر خويش را بازگو مى‌كنند، از مسائل اقتصادى و سياسى گرفته تا اخلاقى و فرهنگى و غيره.

شيوه‌ى نگارش حسين قلى‌خان، چه در خاطرات و چه در نامه‌ها، از تكلف به دور است و به سادگى قرين. حوادث در تمامى آن‌ها به صراحت بازگو شده‌اند. مع هذا، نبود امنيت و ترس از افتادن نامه به دست غير، موجب شده است كه در برخى نامه‌ها پاره‌يى اشارات روى بنمايد. اين اشارات بيش از آن كه به حوادث باشند، به اشخاص راجعند؛ بدان معنى، كه از نام بردن افراد سرباز زده، آنان را به عناوينى چون «ساربان»، «فظ غليظ القلب»، و غيره مى‌نامد. مطالعه‌ى توأم خاطرات و اسناد، ما را به يافتن افراد مورد خطاب حسين قلى‌خان و به بازگشودن اين ابهام‌ها راه برد. تمامى اين موارد در پانويس هر نامه توضيح داده شده است. مشخصات امكنه را نيز با رجوع به فرهنگ جغرافيايى ايران و در مواردى فرهنگ دهخدا، در پانويس نامه‌ها ذكر شده است.

وضعيت كتاب

فهرست مندرجات كتاب در ابتداى آن قيد شده است.

منابع مقاله

متن و مقدمه كتاب

وابسته‌ها

خاطرات تاج السلطنه