دیوان کامل حضرت شاه نعمت‌الله ولی

‏دیوان کامل حضرت شاه نعمت‎الله ولی
پدیدآوران	نعمت الله ولي، نعمت الله بن عبدالله (نویسنده) خياط زاده، عباس (مصحح) حماصيان، محمد (مقدمه نويس)
عنوان‌های دیگر	ديوان
ناشر	خدمات فرهنگي کرمان
مکان نشر	ايران - کرمان
سال نشر	مجلد1: 1380ش ,
موضوع	شعر عرفاني - قرن 9ق. شعر فارسی - قرن 9ق.
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏PIR‎‏ ‎‏8833‎‏ ‎‏/‎‏د‎‏9*
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

دیوان کامل حضرت شاه نعمت‎الله ولی، اثر سید نورالدین نعمت‎الله بن عبدالله بن محمد، معروف به شاه نعمت‎الله ولی، مهم‎ترین اثر منظوم وی، شامل قصاید، غزلیات، قطعات، مثنوی‎ها و رباعیات است که بالغ بر ده هزار بیت می‎باشد.

ساختار

کتاب با مقدمه محمد حماصیان آغاز و اشعار در قالب غزلیات، ترجیع‎بندها، قصاید و ملحقات، سؤال و جواب، مثنوی‎ها، رساله منظومه ایمانیه، رساله فقریه، گنج‎العارفین، غزل‎های ناتمام، رباعی‎ها، دوبیتی‎ها و مفردات، تنظیم شده است.

بعضی از اشعار و ابیات این دیوان، منسوب به شاه نعمت‎الله بوده و همه آنها از نوع اشعار عرفانی و حاوی اشارات و توضیحات درباره عقاید و افکار متصوفه می‎باشد.

گزارش محتوا

در مقدمه، به بیان چگونگی رشد تصوف و توسعه و گسترش و علمی شدن آن در قرن هشتم و نهم هجری و ویژگی اشعار شعرای این قرن، پرداخته شده است..

شاه نعمت‎الله ولی در شعر پایه‌ای متوسط دارد و اشعار یکدست و خلاق و شورانگیز و خالی از مسامحات لفظی و معنوی و بدون تکلف و تکرار در دیوان پربرگ او، چندان فراوان نیست. مهم‎ترین بخش شعرهای او را غزل‎هایش تشکیل می‌دهد. غزل‎های او اغلب کوتاه و با الفاظ مکرر و صرفا در باب وحدت وجود و مشحون از اصطلاحات دینی و عرفانی و فلسفی است. در این اشعار، شاه نعمت‎الله به‎نحو بارزی متأثر از آرا و عقاید عرفانی محی‌الدین بن عربی (متوفی 638-560ق) است..

وی در اشعارش همچنین بیشترین تأثیرها را از مولوی پذیرفته و شیوه غزل‎سرایی‌اش شباهتی آشکار با غزل‎های محمدشیرین مغربی (متوفی 809ق) دارد و در آنها، رد پای سنایی و عطار و عراقی که از ارکان شعر صوفیانه فارسی بشمار می‎آیند، مشهود است..

از میان شاعران کرمان، وی هم به غزل‎های خواجو توجه داشته و هم به غزل‎های عماد فقیه و به استقبال اشعار هر دوی آنها رفته است. شاه نعمت‎الله با خواجه شمس‎الدین حافظ شیرازی نیز مراودات شعری داشته و حافظ در جواب یکی از غزل‎های معروف شاه، غزل رندانه‌ای سروده و در خلال آن، طعنه‌های ظریف در کار این پیرِ خانقاهی کرده است..

به اعتقاد برخی، چشمگیرترین ویژگی این دیوان، «تنوع مضمونی» آن بوده و گویی که شاعر، از فرش تا عرش را در نظر داشته و از تمامی آن، سخن گفته است. از مهم‎ترین و رایج‎ترین مضامین موجود در دیوان حاضر، می‌توان به امور زیر، اشاره نمود:

1. منقبت:

   شاه نعمت‎الله ولی، به دلیل گرایش‎های عرفانی و شیعی و ارادت خاصی که به خاندان نبوت و ولایت داشته، حجم قابل ملاحظه‌ای از اشعارش را به مضمون منقبت اختصاص داده و از این طریق، توانسته است نقش مهمی در رواج تصوف شیعی در قرن نهم و حتی پس از آن، ایفا کرده و مریدان بی‌شماری پیدا کند که بعدها، این گروه به سلسله «نعمت‎اللهیه» شهرت یافتند. نکته‌ای که در اشعار منقبتی شاه نعمت‎الله ولی، چشمگیر بوده و سبب تمایز آنها از دیگر متشابهاتشان می‌گردد، روانی کلام و صداقتی است که در بیان احساسات و عواطف شاعر، مشاهده می‌شود و این ویژگی ما را به خلوص انگیزه شاعر در سرودن این مناقب، راهبری می‌کند. نعمت‎الله عمده مناقب خود را در بیان فضایل پیامبر(ص) و حضرت علی(ع) سروده است و برای این مضمون، از قالب قصیده استفاده کرده است. اما ساختار قصاید او، تا حدودی با سایر قصاید فارسی متفاوت است؛ بدین معنی که قصاید او، عمدتاً عاری از تشبیب و تغزلند و تعداد ابیات آنها، چندان زیاد نبوده و در انتهای آنها، تخلص شعری شاعر که «نعمت‎الله» یا «سید» است، مشاهده می‌شود.

2. عرفان:

   شاه نعمت‎الله از جمله شعرای قرن نهم است که حجم زیادی از اشعار خود را به شرح مسائل عرفانی، اختصاص داده است. وی در عالم عرفان، از سرسپردگان و مروجان مکتب ابن ‎عربی است و هنگامی که به اشعار او می‌نگریم، درمی‎یابیم که اندیشه‌های حسین‎ بن منصور و ابن ‎عربی در اشعار او موج می‎زند. وی به‎خصوص به اصل «وحدت وجود» سخت معتقد است و عمده اشعار عرفانی‌اش، شرح مبادی وحدت وجود است. نکته ممتازی که در اشعار عرفانی وی مشاهده می‌شود، این است که سروده‌های عرفانی او بسیار منطقی‌تر، معتدل‎تر و تجربی‌تر و همه‎فهم‎تر از سایر شعراست و به مقدار زیادی با زندگی روزمره مطابقت و نزدیکی پیدا می‌کند و این امر، ناشی از آن است که وی در طول عمرش، با طبقات مختلف مردم معاشرت و گفتگو داشته و تصوف را خاص یک طبقه یا دسته معین از مردم نمی‌دانسته است. وی در اشعار عرفانی خود، علاوه بر وحدت وجود، از «عشق عرفانی و حقیقی» که معشوق آن، ذات مقدس خداوند است، فراوان سخن گفته است و از اصطلاحات و رموز عرفانی که در واقع، بازمانده سنن ادبی ادوار گذشته است، همچون دیر مغان، رند، مست، تجلی، مغ‎بچه، میخانه، درد، خرابات، ترسابچه و... به همان معنی عرفانی‌ا‎شان، مکرر استفاده کرده است. اشعار عرفانی او، بیشتر در قالب غزل است و در مواردی از قصیده، رباعی، ترجیع و مثنوی نیز برای سرودن اشعار عرفانی، بهره می‎جوید.

3. عشق مجازی:

   یکی از موضوعاتی که از ابتدای شکل‎گیری شعر فارسی پیوسته در آن حضور داشته، «عشق مجازی» است که این موضوع بالطبع در شعر شاه نعمت‎الله نیز مشاهده می‌شود. عشق مجازی در دیوان وی، از جنس عشق‌های زمینی قرون سوم تا ششم که با رفاه و تمتعات جسمانی توأم بوده، نیست و در واقع، دنباله عشق متعالی‌ای می‎باشد که بنیان آن را سنایی گذاشت و با حافظ و سعدی، به اوج رسید. عشق مطرح در شعر نعمت‎الله، برخلاف عشق‌های سده‌های پیشین، توأم با کامیابی، شادی و رفاه بوده و پر از رنج و ناملایمات و غم‎هاست و شاعر به‌جای آنکه به توصیف ظاهر و صورت معشوق به شکل عینی بپردازد، در توصیف او تخیلات، اوهام و ذهن خود را دخیل کرده و توصیفاتش را از برون‎گرایی سوق می‌دهد و سعی می‌کند که معشوق خود را درعین‎حالی که زمینی است، با توصیفات معنوی و روحانی وصف کند و از اینجاست که معشوق او از جایگاه شایسته‎تری نسبت به سده‌های قبل برخوردار شده و تا حدودی دست نیافتنی است. وی اکثر اشعار عاشقانه خود را در قالب غزل سروده و گاهی نیز از قالب رباعی استفاده کرده است..

4. خدا:

   از دیگر مضامین رایج در شعر نعمت‎الله، توصیف ذات باری تعالی است که این مقوله، به چند صورت در شعر او، حضور پیدا کرده است. گاه نعمت‎الله در اشعار خود، به توصیف خداوند پرداخته و از علم و حکمت خداوند و مسائل مربوط به آفرینش سخن گفته است و گاه با خداوند در قالب اشعار لطیفی مناجات می‌کند. اما وی بیش از همه، از خداوند در ارتباط با وحدت وجود سخن گفته است و حتی در بیشتر اشعار مناجاتی و توصیفی نیز اشاره‌ای به این مطلب داشته است. وی در تمام قالب‌ها، اعم از قصیده، غزل، ترجیع، مثنوی و رباعی، از مقوله وحدت وجود سخن به میان آورده است..

5. انسان:

   شاه نعمت‎الله حجم نسبتا قابل ملاحظه‌ای از اشعارش را به توصیف «انسان»، به‎خصوص، انسان کامل و عارف، اختصاص داده است. او در اشعار، انسان را خلیفه خدا و جامع صفات الهی معرفی کرده و با توجه به اینکه وی از معتقدان سرسخت وحدت وجود است، انسان را ظهور و تجلی اسم اعظم خداوند می‌داند. وی گاه در اشعارش، به پیچیدگی و کیفت خلقت انسان اشاره دارد و گاه از مقام معنوی و برتر او، سخن می‌راند و از میان اجزای وجودی انسان، نظر خاصی به «دل» که به قول او خزانه اسرار ربوبی است، دارد.

از دیگر ویژگی‎های دیوان شاه نعمت‎الله ولی، می‌توان به الفت و تسلط کم‎نظیر وی با قرآن و معارف دینی اشاره نمود. در دیوان اشعار وی، مضامین و آموزه‌های‎ قرآنی‎ به‎وفور یافت می‌شود و به‎خاطر آشنایی زیاد و احاطه فراوان او بر آیات قرآن، به شیوه‌های مختلف ادبی (اقتباس، تضمین، تلمیح، تشبیه و...) از آیات قرآن بهره‎برداری شده است‎.

تأثیر قرآن در جای‎جای دیوان شاه نعمت‎الله‎ دیده می‌شود و آیات قرآن‎ در‎ شعر او بسامد بالایی دارد. زبان شعری او زبانی است پرمایه، خوش‎آهنگ و سرشار از تصویرهای خیال‌انگیز، مثل تشبیه، استعاره، مجاز و.... شاعر با تکیه بر همین قدرت تصویرسازی شاعرانه است‎ که‎ توانسته مضامین قرآنی را با مهارت خاص در شعر خود بیاورد. او به شیوه‌های متفاوتی از قرآن تأثیر پذیرفته است. گاه یک آیه را به‌صورت کامل در شعر آورده‎ است‎؛ گاهی بخشی‎ از آیه یا کلماتی از آیه را آورده است؛ گاهی مفهوم آیه را در شعر خود ذکر‎ می‌کند و گاهی سخن او به آیه یا قصه‌ای از قرآن‎ تلمیح‎ دارد‎. تأثیر آیات قرآن در شعر شاه نعمت‎الله هم در حوزه معنایی و هم در حوزه بلاغی و آراستن ‎‎کلام‎ ادبی شاعر دیده می‌شود.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب، در ابتدای کتاب آمده و کتاب فاقد پاورقی است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. ذوالفقاری، محسن؛ امیدعلی، حجت‎الله، «تحلیل کارکردهای آیات قرآن در اشعار شاه نعمت‎الله ولی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: پژوهش‎های ادبی - ‎قرآنی، بهار 1396، سال پنجم، ‎شماره 1، علمی - ‎پژوهشی/ISC ‏ (21 صفحه، ‎از 151 تا 171).
3. «شاه نورالدین نعمت‎الله ولی»، برگرفته از سایت مهدیه کرمان، سه‌شنبه 22 اسفند 1396
4. زرین واردی، مقاله «مضامین رایج در شعر شاه نعمت‎الله ولی»، کتاب «سراپرده عشق: مجموعه مقالات درباره شاه نعمت‎الله ولی»، به کوشش دکتر محمدرضا صرفی و دکتر محمدصادق بصیری، انتشارات دانشگاه شهید باهنر کرمان، چاپ اول، 1383.