جوهر الذات

‏جوهر الذات
پدیدآوران	عطار، محمد بن ابراهیم (نویسنده) برهان ليمودهي، تيمور (مقدمه‎نويس)
عنوان‌های دیگر	جواهر الذات جوهر نامه
ناشر	سنايي
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1383ش,
شابک	‎964-8746-00-1
موضوع	شعر فارسی - قرن 6ق.
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏‎‏PIR‎‏ ‎‏5032‎‏ ‎‏1383‎‏

جوهر الذات، کتابی است از شیخ فریدالدین عطار نیشابوری در خودشناسی و شناخت گوهر وجود آدمی که طی بیان مراحل سیر و سلوک آدمی، برای وصول به حقیقت و کشف عالم وجود، سرانجام به معرفت و شناخت حضرت باری که مقصد و مقصود نهایی همه مخلوقات و موجودات عالم، به‎ویژه انسان سرگردان است، منتهی می‌گردد.

کتاب، به اهتمام تیمور برهان لیمودهی، به چاپ رسیده است.

ساختار

کتاب با مقدمه مصحح آغاز گردیده و مطالب در دو دفتر، ارائه شده است.

گزارش محتوا

در مقدمه، نگاهی به کتاب جوهر الذات و زندگی عطار گردیده و اطلاعاتی پیرامون هر دو، ارائه شده است..

دفتر نخست، به‎مانند همه آثار عطار، با توصیف و ستایش پروردگار آغاز گردیده و صفات متعالیه حضرت حق، یکی پس از دیگری، طی ابیات گوناگون، به تصویر درآمده است که عقل آدمی، از کنه وجود این همه صفات، عاجز و مبهوب می‌ماند و سرانجام به خاموشی و سکوتی احترام‎آمیز، پناه می‎برد؛ چراکه به حقیقت درمی‎یابد او نیز با همه لاف و گزاف‎های عقلانی و ادعاهای عقل و بزرگی که در زیر سقف این دایره مینایی از خود ظاهر می‌سازد، همچون فلک گردان، همواره گردان و سرگردان است؛ همان ‎گونه که شاعر فرماید:

نمی‌دانی در این معنی چه گویی

که گردان چون فلک، مانند گویی

بااین‌همه، از دیدگاه شاعر، انسان همواره مورد عنایت خاص حضرت باری و محبوب و مطلوب پروردگار مهربان و کارساز است، اما دریغ که او از این امر، غافل است. روی این اصل، شاعر در جای دیگر از ابیات کتاب، آدمی را به این غفلت توجه داده و وی را به گوهر ارزشمندی که در وجود او از سوی حضرت حق به ودیعه نهاده شده، رهنمون گردیده تا از این گوهر شایان، بهره‎مندی کامل حاصل نماید؛ چنان‎که گوید:

عجایب جوهری جانا ندانم

که چون شرح صفاتت را بخوانم

در استمرار این اندیشه، شاعر در مبحثی دیگر که از توحید ذات و صفات باری تعالی سخن به میان می‎آورد، به ارزشمندی انسان که از حضرت حق، بهره‎مندی و نشان دارد، اشاره کرده و می‌گوید:

تو بودی آدم و آدم تو بودی

خودی خود، تو در آدم نمودی

و این اشارات در کتاب آسمانی لا ریب، از سوی قادر متعال نیز در سوره‌هایی چون «حجر» و «ص» مکرر یاد شده که می‌فرماید: و نفخت فيه من روحي؛ یعنی از روح خود در آدم دمیدم. تا بدین وسیله، انسان را متوجه ارزشمندی خود سازد.

در مراحل بعدی کتاب، شاعر از پیامبر(ص) سخن به میان آورده و به ظهور اسلام و برچیده شدن بساط کفر و فساد به دست ایشان، اشاره کرده و می‌گوید:

تمامت دین‌ها را برفکندی

تو بیخ کفر از عالم بکندی

پس از آن، به بیان عظمت معراج آن حضرت، اشاره نموده و تصویری پرشور و دلکش از آن به دست داده است و سپس در پایان معراج و بخش ضمیمه آن، به خودیابی و خودشناسی انسان پرداخته و به بیان اسرار ذات آدمی و گوهر وجود او پرداخته و می‌گوید:

در اینجا می‌نماید روی دلدار		عیان عشق باشد، ليس في الدار
در اینجا باز بینی جوهر ذات		که بربسته است بر هم جمله ذرات

.

افق دیگر کتاب جوهر الذات عطار، با وصف قناعت و ریاضت که شیوه واصلان حق است، آغاز گردیده است. در این افق، شاعر با توصیف مکارم و بزرگی‎های خاتم‎النبیین، به مدح علی مرتضی، پسر عم و داماد بلندپایه‌اش پرداخته است. شاعر ابتدا از حقیقت وجود علی مرتضی که آینه تمام‎نمای ذات الهی است، سخن به‎ میان آورده و سپس در اثبات امامت و جانشینی بلافصل وی، سخن رانده و چنین می‌گوید:

امام است او یقین بعد محمد(ص)

بیاب این راز و بی‌شک شو مؤید

.

مباحث دیگر کتاب به شرح استغنای واجب الوجود و توحید صرف او و نیز فنای انسان برای راهیابی به مقام حق اشاره دارد، تا انسان گرفتار آز و نیاز بی‌پایان را از خود برهاند؛ چنان‎که گوید:

چو مردان زن أنا الحق تو همیشه

مترس از روبهان، ای شیر بیشه

در تداوم این اندیشه، شاعر از پدر و پسری بازرگان که با کشتی خود در دریا سفر می‌کنند، تمثیلی به میان آورده که بعد از گفت‍گویی طولانی میان پدر و پسر که خطر دریا از دیدگاه او پسندیده نیست، پدر را به باد ملامت می‌گیرد، ولی سرانجام با استدلال پدر، تسلیم و مجاب می‌گردد و به دنبال آن، افق روشنی از حقیقت نمودار می‌گردد که آن «شریعت» نام دارد و این همان چیزی است که پدر، فرزند را به درک و قبول آن، سفارش می‌کند و شاعر نیز ضمن تأکید به اهمیت و ارزشمندی آن، چنین می‌فرماید:

شریعت کوش و آنگه کن طریقت		سوم ره دم زن از عین حقیقت
حقیقت در شریعت می‌توان یافت		طریقت در حقیقت، نیز بشتافت
مقام ایمنی در شرع یابی		که اندر وی، تو اصل و فرع یابی
ز شرع مصطفی مگذر زمانی		دمادم تا کنی از وی بیانی

.

در صفحاتی دیگر از دفتر اول کتاب، از چگونگی آفرینش حضرت حوا و وصلت حضرت آدم با او و سپس از ماجرای رانده شدن آنان از بهشت به اغوای شیطان، سخن به میان آمده که به مناجات پرسوز و گداز آدم با حضرت حق می‌انجامد و این بخش از کتاب، از زیباترین و درعین‎حال، غم‎انگیزترین تراژدی زندگی حضرت آدم و فرزندان تنهای او، به‎ویژه در روزگار ماست. شاعر برای چاره و درمان این درد در میان فرزندان آدم، از طریقت عرفان سخن به میان کشیده و برای رهایی آدمی از تنهایی و آز و نیاز او، مجددا به صراط مستقیم شریعت گام می‌گذارد و شریعت را زیربنای عرفان معرفی می‌کند. لذا انسان گمراه را به حرکت در آن فرامی‌خواند؛ چنان‎که گوید:

شریعت مر مرا آزاد کرده است		ز غم‎های جهانم شاد کرده است
شریعت می‌کند تحقیق روشن		خدا می‌گوید این اسرار بر من

و مراد شاعر این است که دین، زبان روح‎بخش خداست که به‎وسیله آن با بشر، برای هدایت وی به شاهراه خوشبختی و کامیابی، سخن می‌گوید تا او را از اسارت آز و نیاز خویش برهاند.

مطالب دفتر اول، زمانی به شور و شیدایی خاص خود می‌رسد که حکایاتی از شیخ ابوسعید ابوالخیر و شیخ شبلی مطرح می‌گردد. در اینجاست که خواننده یکباره از خود رها شده و به افق‌های بی‎کران و دوردست اندیشه‌های الهی دست می‎یابد و احساس سبکی و مسرت و بشاشت از هستی خود می‌کند و در نهایت، دفتر اول کتاب با ذکر بی‌نشانی حضرت دوست و مناجات شاعر با او، خاتمه می‎یابد.

دفتر دوم نیز با ستایش پروردگار مهربان و برشمردن کمالات او و سپس سخن عشق، آغاز می‌گردد که از سوی قادر متعال به انسان مرحمت شده است. پس از آن، از حلاج و سؤال کردن شخصی از وی، در خصوص حضرت آدم(ع) ادامه می‎یابد و هدف آن است تا نشان دهد که چگونه او از من افلاکی خود، به جهان خاکی فروافتاده و گرفتار آز و نیاز در زمین گردیده است:

تویی آدم چرا از خود جدایی		تو آدم نیستی، بی‌شک خدایی
تویی آدم چرا مغرور گشتی		به اندک چیز از آن دور گشتی

.

و بدین ترتیب، به انسان یادآوری می‌کند که چگونه با همه عزتی که داشته، غریبانه به خاک فروافتاده و از زندگی سعادت‎آمیز بهشت، تنزل یافته و در پی زندگی دو روزه دنیایی، اسیر لعنت زمین گردیده است..

در جای دیگر این دفتر، ضمن برشمردن عنایاتی که از پروردگار عالم به انسان مرحمت گردیده، به او یادآور می‌گردد که همه هستی به‎خاطر او آفریده شده، اما وی بی‌خبر و ناسپاس مانده است و دقیقا این همان چیزی است که این بیت مشهور سعدی را به ذهن متبادر می‌سازد که:

همه از بهر تو سرگشته و فرمان‎بردار

شرط انصاف نباشد که تو فرمان نبری

.

پس از آن شاعر در مذمت دنیا قلم‎فرسایی کرده و در پی آن، پرده‌های دیگر از حقیقت وجود آدمی را برمی‌گیرد و سپس طی رهنمودی به وی می‌گوید:

ز خود آسوده شو، اندر فنا کوش

مگو بسیار در جان باش خاموش

.

و در پایان آن نتیجه‌گیری می‌کند که تمامی اشیا و پدیده‌های عالم از یک نور واحدند و به قول حافظ:

یک فروغ رخ ساقی‎ است که در جام افتاد

'

.

و بخش بسیار مفصلی از این دفتر، بدین اندیشه اختصاص یافته و کتاب را به آخر می‎برد و در پایان آن، سالک جوینده را در تأسی و پیروی از آیین بهترین برگزیده خدا، فراخوانده و می‌گوید:

هر آن کو جز محمد(ص) پیر جوید

به هرزه هرچه گوید، هیچ گوید

.

طولانی‌ترین بخش پایانی دفتر دوم، آمیزه‌ای است از تمامی اندیشه‌های متصوفانه شاعر که از مطالب کل کتاب به تألیف آمده و اهم آن اشاره به سرانجام هولناکی است که شاعر از افشای راز دارد و سپس به عظمت نام خود که از محمد رسول‌الله(ص) نشان و نشأت دارد و او نیز چون پیامبر(ص) در هدایت انام پیش‎قدم و پیش‎قراول است، یاد می‌کند و کتاب خویش را گنجی مخفی و شایان که از کل ذرات عالم سخن می‌گوید، معرفی می‌نماید.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب، به‌همراه فهرست اسامی کسان، القاب، فرقه‌ها و کتاب‌ها، در انتهای کتاب آمده و در پاورقی‎ها، با کمک از فرهنگ لغات، به تشریح معنای کلمات دیریاب اشعار، پرداخته شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.