سر الخليقة و صنعة الطبيعة (کتاب العلل)

سر الخلیقة و صنعة الطبیعة موسوم به کتاب العلل
پدیدآوران	بلینوس الحکیم (نویسنده) نابلسی، ساجیوس (مترجم) اصفهانی، محمدمهدی (مقدمه نويس)
عنوان‌های دیگر	کتاب العلل
ناشر	دانشگاه علوم پزشکی ايران، مؤسسه مطالعات تاريخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1388 ش
چاپ	1
موضوع	پزشکی - متون قدیمی تا قرن 14 علوم طبیعی - متون قدیمی تا قرن 14
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏R‎‏ ‎‏128‎‏ ‎‏/‎‏پ‎‏8‎‏س‎‏4‎‏*

سر الخليقة و صنعة الطبيعة (كتاب العلل)، ترجمه عربى كتابى است كه به بلينوس، حكيم يونانى نسبت داده شده است. مترجم، شخصى است به نام ساجيوس كه در مورد وى اطلاعى گزارش نشده است؛ حتى بعضى همانند فواد سزگين بر اين باروند كه اصل اين كتاب يونانى بوده است و ساجيوس آن را به زبان سريانى ترجمه نموده است و شخص ديگرى كه از او هيچ اطلاعى نداريم، اين ترجمه سريانى را به عربى ترجمه نموده است، البته دليلى كه اين مدعا را تأييد كند، در دست نداريم.

بنا بر شواهدى كه در كتب تاريخى به چشم مى‌خورد، اين اثر از ابتدائى‌ترين آثارى است كه به عربى ترجمه شده است. از جمله در مناظره ابوبكر، محمد بن زكرياى رازى با مبلغ بزرگ اسماعيليان، ابوحاتم رازى مشاهده مى‌كنيم كه ابوبكر رازى از مؤلف كتاب «سر الخليقة» سؤال مى‌نمايد و جواب مى‌شنود كه اين اثرى از مردى است كه در زمان مأمون عباسى مى‌زيسته است.

نكته‌اى كه ذكر آن خالى از لطف نيست اين است كه از كتاب «سر الخيلقة» با عنوان «كتاب العلل» نيز ياد شده است كه شايد نشان‌گر مباحث مطرح‌شده در اين اثر است

ساختار

كتاب، در شش مقاله به رشته تدوين درآمده و برخى از مقالات آن، داراى بخش‌هاى كوچك‌ترى تحت عنوان «القول...»، «الكلام...»، «الفصل...» و... است.

گزارش محتوا

از بلينوس در بعضى از كتب جابر بن حیان ياد شده است كه با توجه به تنها اثر او؛ يعنى كتاب «سر الخليقة» شايد بتوان گفت اين نگاشته مقدمه‌اى در فلسفه طبيعى در قرن‌هاى نخستين اسلام بوده است.

اين اثر تنها به مباحث نظرى و تئورى اختصاص دارد؛ ازاين‌رو، هم براى دانش‌آموزان طب در مباحث كليات طب و هم براى دانش‌پژوهان فلسفه سودمند و مفيد است.

البته در اين ميان با مشكلى مواجهيم و آن اين كه دقيقاً نمى‌دانيم هر آنچه در اين كتاب است آيا همه از قلم بلينوس تراوش كرده و يا مترجم حذف و اضافاتى داشته است. در اين ميان مترجم كتاب؛ يعنى ساجيوس، مدعى است كه اين كتاب را تنها ترجمه صرف ننموده است، بلكه از ابتداء تا انتهاء توضيحاتى بر آن افزوده است كه اين نيز ابهام را رفع نمى‌كند.

از سوى ديگر آنچه استفاده از اين كتاب را دچار مشكل مى‌كند يكى قلم و شيوه نگارش و مباحث مطرح‌شده در اين اثر است و ديگرى كهنه شدن مباحث طبيعى، حتى براى دانش‌آموختگان فلسفه است.

البته براى بررسى تاريخ علوم، ناگزير از مراجعه به اين كتاب مى‌باشيم.

عناوين مقالات اين اثر چنين است:

1. خالق و مخلوق؛
2. آثار علويه؛
3. علل معادن؛
4. علل گياهان؛
5. علل حيوانات؛
6. خلقت انسان.

بيشترين بخش كتاب (مقالات دوم تا ششم)، پيرامون مباحث و شناخت اين جهان است. معادن، گياهان، حيوانات و انسان و شناخت آنها از منظر طبيعى، بيشترين حجم كتاب را به خود اختصاص داده است.

وضعيت كتاب

كتاب، توسط اورسولا ايسر و بر اساس چندين نسخه خطى، تصحيح و تحقيق شده است و تحت عنوان اولين اثر از مجموعه علوم طبيعى، توسط معهد التراث العلمى دانشگاه حلب، در سال 1979م، در 732 صفحه، چاپ و منتشر شده است.

محقق، در ابتدا، مقدمه‌اى پيرامون زندگى بلينوس و كتاب «سر الخليقة» نگاشته است. در پايان نيز فهرست اسماء، اماكن، كتب و مواضع را تدوين و تنظيم نموده است.

همچنين دو ملحق نيز در پايان كتاب افزوده شده است به شرح زير:

ملحق اول، تكه‌اى است كه در برخى از نسخه‌هاى خطى در پايان مقاله چهارم آورده شده است كه به گمان محقق اثر، خلاصه‌اى از همان مقاله است

ملحق دوم، بخشى از كتاب «طبيعة الانسان» تأليف نمسيوس اسقف حمص است.