دیوان فانی خویی (موسوم به گنج‌الله)

‏دیوان فانی خویی (موسوم به گنج‎الله)
پدیدآوران	فانی زنوزی، محمدحسن (شاعر) حسن زاده،‌ شهريار (محقق و معلق) اميري، مصطفي (مصحح)
عنوان‌های دیگر	ديوان فاني خويي (موسوم به گنج الله) ديوان
ناشر	مرکز پژوهشي ميراث مکتوب
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1390ش,
شابک	‎978-600-203-023-8
موضوع	شعر فارسی - قرن 12ق.
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏PIR‎‏ ‎‏6754‎‏ ‎‏/‎‏د‎‏9*

‏دیوان فانی خویی (موسوم به گنج‎الله) مجموعه سروده‌های میرزا حسن زنوزی خویی در قالب غزل، قصیده، مخمس، رباعی، ترجیع‎بند، قطعه و... است.

کتاب توسط شهریار حسن زاده تصحیح و تحقیق شده و مقدمه آن توسط مصطفی امیری به زبان انگلیسی ترجمه گردیده است.

ساختار

کتاب، مشتمل است بر مقدمه مدیرعامل مرکز پژوهشی میراث مکتوب، پیشگفتار شهریار حسن‎زاده، مقدمه مصحح و محتوای اصلی که در چند بخش ارائه گردیده است. مجموع اشعار دیوان، شامل 253 غزل، 3 ترجیع‎بند، یک قصیده، 19 قطعه، 53 مثنوی، یک مخمس و 96 رباعی و روی‎هم‎رفته 5564 بیت است..

گزارش محتوا

زنوزی، فقیه و ادیب بوده و به زبان‎های فارسی، ترکی و عربی شعر سروده و «فانی» تخلص می‌کرده است.

این دیوان که آن را گنج‎الله نام نهاده‌اند، چنین آغاز می‌شود:

ای ذات تو ز ادراک خیالات مبرا		وز وهم و خرد فهم کمالات تو اعلا
مرآت عدم گشت به رویت چو مقابل		یک جلوه نمودی و جهان گشت هویدا

طبع آرایشگر و باریک‎اندیش میرزا حسن در آرایش کلمات و احساس بخشیدن به واژه‌ها و مهارت وی در به‌هم‎پیوستن آن‎ها، کاخ سخنی به وجود آورده که در اوج جلال و حد کمال در باغ بدیع سخن از تابش آفتاب و گزند باد و باران در امان خواهد ماند.

بسیاری از غزل‎های فانی در پرتو حالات روحی از کشف و سیر معنوی الهام گرفته و به آنها مفاهیم افلاکی بخشیده است؛ زیرا این اندیشه بلند عرفانی گاه از محدوده جهان خاکی فراتر می‎رود.

اشعار فانی خویی گل‎نوای دلاویز و گلبانگ شورانگیزی است که از یک دل پاک سوخته و دردمند بیرون می‎آید. این عالم قرن سیزدهم روح عاشق‎پیشه خویش را تا پایان زندگی به دست مایه عشق، در سرای سپنجی، آیینه تمام‎نمای صنع و تجلیات معشوق و معبود خود گردانیده و با صدهزار دیده تماشا نموده است.

شعر شگفتی‌ساز این شاعر، نهاد آرمان‎گرایی در نقش‎بند وجودی است که خود هم فقیه و هم شاعر است و چون قاضی ارجانی و ابوحنیفه اسکافی اجتماع دو جنبه روحانی و شاعری در وجود وی می‎باشد و نتیجه‌اش آزادگی و وارستگی است. باید گفت صفا و پاکی و همچنین شیرین‎ترین موضوعات شعری در جنبه‌های ظاهری و معنوی بر تار و پود این دیوان سایه انداخته است که نشانه‌های آن را در سخن عشق و وجود عاشقانه میرزا حسن زنوزی خویی می‎توان یافت و لمس کرد:

دل‎نشان شد سخنم تا تو قبولش کردی

آری آری سخن عشق نشانی دارد

.

هنر والای شعر فانی که احساسات و عواطف درونی را به گفتار درمی‎آورد، مبیّن غم‎ها و شادی‎ها و سایر بازتاب‎های روانی در قالب و اشعار است که با دمیدن شور عرفانی، دنیای دیگری را در زاویه نگاه خود خلق می‌کند و با برداشتی از «خلاف‎آمد عادت» و بهره‎گیری از مظاهر ناهمگون، دنیای درونی خود را در ایمان و اعتقاد و درک از واقعیت‎ها و رسالت خلقت درمی‎آمیزد و از دهلیز ظاهر به شبستان انس خیمه می‎زند. اشعار و رسایل ارغنون در دیوان فانی نمود و عرصه چنین اندیشه باریک و مایه شاعری اوست:

چیست درویشی ز خود وارستگی		از خودی رستن به حق پیوستگی
وارهیدن از وجود خویشتن		وز غم بود و نبود خویشتن

در دیوان فانی خویی یازده حکایت با بن‎مایه کهن، به‎مانند بوستان سعدی و کلیله و دمنه و مثنوی مولانا دیده می‌شود. حکایات فیل و نهان‎خانه تاریک، لیلی و مجنون، شکایت پشه از باد در درگاه سلیمان(ع)، علل تفاوت خلقت انسان، طواف کعبه دل و ماهی و دریا از حکایت‎های عرفانی دیوان این شاعر فقیه است که با پرورش متن به‎صورت عرفان شهودی، به تقویت اندیشه و افکار خداجویانه پرداخته و ناپایداری دنیا و ضعف انسان و عظمت پرودگار را با روح معنوی متذکر گردیده است؛ چنان‎که در حکایت فیل می‎گوید:

ز هندستان یکی آورد فیلی		ز مردم خاست هر سو قال و قیلی
به جستجوی رو هر سو نهادند		نشان در خانه تاریک دادند
به عضوی هر یکی دستی نهادند		نشان هریک به‎قدر دیده دادند

.

حکایت مجنون و لیلی و دلدادگی آنان در دیوان میرزا حسن، مبیّن دیدگاه عرفانی شاعر در چشم‎دوزی از دنیا و عقبی می‎باشد که در ورای آن دو شور عشق معشوق را به سر دارد:

شنیدستم که مجنون دل‎افکار		چو شد در عشق لیلی کارش از کار
غم عشقش چنان در دل وطن کرد		که بیزارش ز جان خویشتن کرد
به هامون روز و شب حیران همی گشت		به پای شوق سرگردان همی گشت

در حکایات فانی خویی، به‎مناسبت هر موضوعی که زمینه اصلی آن را عرفان تشکیل می‎دهد، حاصل عمر و تجارب پنجاه‎وسه سال زندگی و سیر و سفر و نشست و برخاست با مردم گوناگون، به‎خصوص عالمان علم و دین و استماع سخن جان‎سوختگان و قدرت قوی تحلیل داستان‎های متون ادب فارسی و برداشت تازه از آن‎ها به‎وضوح مشهود است تا چون پیری آگاه، راهی روشن در سر راه سالکان و مریدان و انسان‎های صادق قرار دهد و به رسالت خود عمل نماید.

محسوس‎ترین ویژگی زبان فانی عرفانی بودن آن است؛ چنان‎که غزل یا قطعه و مثنوی و حکایتی نمی‎توان یافت که از رنگ و لعاب اندیشه عرفانی خالی و عاری باشد. ریزش رشحات معانی بلند عرفانی که از وسعت دنیای ایمان و آگاهی او سرچشمه می‎گیرد با توسل به تصویرسازی‎های بدیع و تشبیهات محسوس و ریختن مضمون‎های بکر در قالب تعبیر‎های تازه عرفان و معنویت سبک گفتاری وی را نشان می‎دهد.

پایبندی فانی به شریعت با مناعت و آزادگی و بلندی روح و زیبایی و وارستگی همراه است و این همراهی و همگامی در اعتقاد محض به ذات حضرت باری تعالی، تفسیر تجلی صفات آن خورشید عالم‎تاب در مظاهر طبیعی، عشق و دلباختگی به خداوند، رجا به هدایت و جذبه، بدرقه و مشایعت علم الیقین تا عین و حق الیقین و همین‎طور نگرش بلند عارفانه به جایگاه آسمانی، بهشتی و عاشق بودن انسان به عشق لایزال، منصفانه راه خلود را در گذر از هفت شهر عشق می‎نمایاند.

ای یار شکردهان عطا کن		از شکر خود نبات ما را
سرچشمه زندگی لب توست		زان چشمه بده حیات ما را

.

آشنایی کامل و عمیق فانی با رموز و اصطلاحات عرفانی و طرز استدراک و کیفیت انتزاع و دخل و تصرف ذهنی، که باید آن را مکتب فانی نامید، نگاه ژرف او را در ورای ظاهر مسائل و معانی لغات آشکار می‌سازد:

برو زاهد تو دانی زهد و طامات		من و رسوایی کوی خرابات
برو ای شیخ بر من جلوه مفروش		که من بیزارم از کشف و کرامات
نگشت از خانقاهم هیچ حاصل		عبث شد روزگارم صرف طاعات

اعتقادات و باورداشت‎های دینی میرزا حسن زنوزی خویی با جلوه زرین عرفان آن در دوستداری حضرت علی(ع) ریشه دوانیده است و چون مریدی حیران در تماشای نورانیت آن قاف عشق به انتظار فیض نشسته و معتکف گشته است. فانی خویی با ایمان راسخ، علی(ع) را دست‎پرورده دامان حضرت محمد(ص) دانسته و او را علم و معرفت‎آموز مکتب آسمانی پیامبر خدا معرفی می‌کند؛ پیامبری که چون کوهساری چشمه‌های علم ازلی خویش را به سرزمین وجودی علی(ع) جاری و ساری ساخته و جانشین خود کرده است:

مرتضی آن جانشین مصطفی		آن ولی خاص درگاه خدا
بود یک پای شریفش در رکاب		پای دیگر در مقام کبریا

شخصیت حقیقی امام علی(ع) در زبان شعر فانی شکوه زیبایی‎ها و فخامت ایستادگی‎ها در سختی‎هاست. فانی، علی(ع) را سر معراج می‎داند و می‎گوید: او در مقام جمع الجمع است که کرانه‌ها را درمی‎نوردد و از قید زمان و زمین آزاد می‌شود.

ختم می‌فرمود قرآن مجید		در زمان از ابتدا تا انتها
سر معراج نبی گردد عیان		اولیا را در فنا و در بقا
در مقام جمع چون فرقی نماند		تیغ إلا زد علی بر فرق لا

فانی خویی، علی(ع) را محرم اسرار الهی و قافله‎سالار سیر الی الله می‎نامد و او را پاسخی برای هر سؤال می‎بیند. دنیای اندیشه فانی چلچراغی زیبا از صفات جمالی و باطنی علی(ع) در شجاعت، ولایت، عزت، علم، شرف، عظمت، کرامت و عدالت به تصویر می‌کشد و او را گوهر دردانه فلک در بحر نجف می‎یابد. عشق و علاقه قلبی میرزا حسن به علی(ع) پایان‎پذیر نیست و در یک ترجیع‎بند زیباترین و دلنوازترین نجوای شاعرانه از عشق ولایی را به تصویر کشیده است:

.

یا علی سر کاینات تویی		ذات را مظهر صفات تویی
دو جهان روشن از جمال تو شد		نور حقی صفات و ذات تویی

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در ابتدای کتاب و فهارس فنی در انتهای آن ذکر گردیده است. در پاورقی‎ها آدرس و توضیح برخی مطالب ذکر شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.