العقد الثمين في معرفة رب العالمين

الثمين في معرفة رب العالمين‏
پدیدآوران	ابن بدرالدین، حسین (نويسنده) عزان، محمد يحيي سالم (محقق)
ناشر	دار التراث اليمني مکتبة التراث الإسلامي
مکان نشر	يمن - صنعا يمن - صعده
سال نشر	مجلد1: 1995م , 1415ق,
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

برای دیگر کاربردها، العقد الثمين (ابهام زدایی) را ببینید.

العقد الثمين في معرفة رب العالمين، تألیف حسین بن بدرالدین (متوفی 662ق)، فقیه و محدث زیدی مذهب است. در این اثر اصول دین و مباحث کلامی پیرامون آن مورد بحث قرار گرفته است. تحقیق و تعلیقات کتاب به قلم محمد یحیی سالم عزان است.

ساختار

کتاب مشتمل بر مقدمه محقق، مقدمه مؤلف و پنج بخش است که در آن اصول دین (به ترتیب توحید، عدل، نبوت، امامت و معاد) در قالب فصل- فصل مورد بحث قرار گرفته است.

گزارش محتوا

محقق اثر، مقدمه بر کتاب را با عبارتی در توضیح سبب نگارش اثر و اهمیت معرفت به اصول دین آغاز کرده است: بسیار از پدران عالم و اساتید فاضل ما معتقد بودند که مسائل اصول دین که بخشی از آن را این کتاب دربر دارد اولین موضوعی است که دانشجو باید بداند چراکه سبب استحکام عقیده و شناخت پروردگارش خواهد بود.

سپس مسلمین را در اصول دین مشترک دانسته و ویژگی‌های کتاب را برشمرده است: البته همه مسائل اصول دین نیازمند مطالعه و فراگیری نیست، بلکه فطرت سلیم برای بخش زیادی از آن کفایت می‌کند، پس اندیشه و تفکر در مخلوقات الهی راه شناخت اوست و در این رابطه گفته شده است: «کسی که در مخلوق تفکر کند موحد است». با تفکر در مخلوقات خداوند، بسیاری از دانشمندان علوم طبیعی یا علم طب به خداوند ایمان آوردند. مسلمین در کلیات اعتقاد با هم مشترک هستند؛ همه به وجود خداوند و این‌که واحد و عادل و حکیم است، حضرت محمد(ص) از جانب خداوند آمده؛ قرآن کتاب خدا و همه مطالبش حق و صدق است؛ در نهایت خواهیم مرد و پس از مرگ برانگیخته شدن و حساب و بهشت و جهنمی هست؛ و مسائل اساسی مشابه آن ایمان داریم. اختلافات تنها در تفاصیل این مسائل و در جزئیات دیگری است که برخی آن را اختلافات اصلی دانسته‌اند. کتاب حاضر از اولین آثاری است که با هدف آموزش به دانشجویان در موضوع اصول دین نوشته شده است؛ چراکه در آن ویژگی‌هایی وجود دارد که متناسب با حال مبتدی است. همچنین حاوی مسائل متعدد با عباراتی سلیس و روان است.

در ابتدای کتاب، شرح‌حال نویسنده با استفاده از آثاری چون تاریخ الیمن الفکری، الاعلام، معجم مؤلفی الزیدیة و طبقات الزیدیة ارائه شده است. سپس در بررسی سند کتاب، اسامی 35 تن از مشایخ زیدیه مطرح شده است.

متن کتاب با این عبارت آغاز شده است: ای طالب هدایت و گریخته با نفسش از پرتگاه الحاد. اگر از تو پرسیده شد: پروردگارت کیست؟ بگو: پروردگارم الله است؛ و اگر پرسیده شد: چگونه دانستی که او خالق توست؟ بگو: زیرا موجود نبودم سپس موجود شدم و توانا نبودم سپس توانا شدم، کوچک بودم سپس بزرگ شدم، عاقل نبودم پس عاقل شدم... طفل بودم، نوجوان شدم، بالغ شدم، جوان، میان‌سال و سالمند شدم. سپس موارد دیگری مانند آن را دیدم: وزیدن بادها و سکون آن، طلوع ستاره‌ها پس از افول و افول بعد از طلوع، رفت و آمد ابرها و باران و گیاهان و میوه‌های مختلف. همه این‌ها دلایل ایجاد و خلق شدن است، پس باید خالقی داشته باشند.

نویسنده قائل به امامت بلافصل علی بن ابی‌طالب(ع) پس از رسول‌الله(ص) است و کتاب و سنت و اجماع عترت را دلیل بر این امامت آن‌حضرت دانسته است.

فرقه زیدیه در مسئله امامت عقیده‌ای ویژه دارند، آنان برای امامت شروط زیر را بر می‌شمرند: از اولاد فاطمه زهرا(س) باشد، عالم به شریعت باشد، زاهد باشد تا به اموال مسلمانان چشم طمع ندوزد، شجاع باشد تا از جهاد با دشمنان نگریزد و سبب پیروزی آنان بر حق نگردد، آشکارا به دین خدا دعوت کند و برای یاری دین خدا (قیام بالسیف) قیام مسلحانه کند.

نمونه‌هایی از آرای کلامی زیدیه درباره مسائل اعتقادی بدین شرح است:

1. صفات خبریه: درباره صفات خبریه از روش تأویل استفاده کرده‌اند؛ چنان‌که «ید» را به نعمت و قدرت، «وجه» را به ذات، «استوی» را به قدرت تفسیر کرده‌اند.
2. خلق افعال و اختیار: تعابیر وی دراین‌باره با نظریه معتزله (اختیار) همسوست نه با نظریه امامیه (امر بین الامرین) چنان‌که گفته است: خداوند خالق افعال بندگان نیست، چگونه خداوند آنان را به کاری که خود می‌آفریند، امر کرده و از کاری که قضای الهی به تحقق آن تعلق گرفته است نهی می‌کند؟ علاوه بر این، افعال انسان‌ها تابع قصد و اراده آن‌هاست‏؛ و قرآن کریم نیز کارهای انسان را به وی نسبت داده است؛ «وَ قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ فَمَنْ شَاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَ مَنْ شَاءَ فَلْيَکْفُرْ»؛ و بگو: حق از پروردگارتان [رسيده] است. پس هر كه بخواهد بگرود و هر كه بخواهد انكار كند﴿كهف‏، 29﴾.
3. تکلیف «ما لایطاق» قبیح است و خداوند فعل قبیح انجام نمی‌دهد.
4. افعال ناروا متعلَّق اراده خداوند نیست؛ زیرا اراده فعل قبیح نارواست.
5. مرتکبان کبایر را فاسق می‌نامیم، نه کافر و نه مؤمن و اگر بدون توبه از دنیا بروند، «مخلّد» در عذاب خواهند بود‏؛ ازاین‌روی، شفاعت نیز مخصوص مؤمنان است و نتیجه آن افزایش نعمت است، نه آمرزش گناهان. این عقیده با نظریه معتزله درباره مرتکبان کبایر و شفاعت همسوست. حاصل سخن این‌که کلام زیدیه آمیزه‌ای از عقاید امامیه و معتزله است و بدین سبب نمی‌توان آن را مذهب کلامی مستقل به شمار آورد، بااین‌حال علمای متقدم زیدیه، بیشتر از متأخران از احادیث ائمه اهل‌بیت(ع) بهره گرفته‌اند.

وضعیت کتاب

محقق اثر پس از تصحیح دو نسخه از کتاب، خطاهای املایی و چاپی و نحوی را در پاورقی‌های کتاب تذکر داده است. همچنین با تقسیم متن به فقرات و فقرات به جمله‌ها و علامت‌گذاری کتاب خواننده را در فهم و مراد یاری کرده است. استخراج آیات و روایات، توضیح لغات دشوار، ایجاد پنج عنوان اصلی و ذکر توضیحاتی در کروشه، از دیگر اقدامات محقق اثر بوده است.

فهرست مطالب در ابتدای کتاب آمده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. کردی، حمیدرضا؛ پاکیزه، محمود؛ «عقاید و افکار شیعیان زیدی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، فصلنامه پیام، پاییز 1394، شماره 115، ص61 تا 75.