الهداية إلی بلوغ النهاية: تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌نور
    جز (جایگزینی متن - ' :' به ':')
    جز (جایگزینی متن - 'غالبا' به 'غالباً ')
    خط ۵۰: خط ۵۰:
    # فوضیل مصطفی: جمعه تا ناس<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/20439/2/56 ر.ک: همان، ص56-57]</ref>.
    # فوضیل مصطفی: جمعه تا ناس<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/20439/2/56 ر.ک: همان، ص56-57]</ref>.


    مؤلف، در تفسیر، هر سوره را به چند مقطع و سپس به آیات تقسیم می‎کند و پس از آن با اعتماد به خود قرآن و به شیوه تفسیر قرآن به قرآن، به بیان معنای عام آیه و بخشی از معنای آن می‎پردازد. سپس به سراغ روایات وارده از سنت و اقوال صحابه و تابعین می‎رود. وی پس از عرض اخبار و اقوال، آنچه را ترجیح می‎دهد بدون نقد و تمحیص، بیان می‎دارد. او در مواردی که از ادفوی و طبری نقل می‎کند هم نقد و بررسی‎ای ندارد. مکی، در بیان مطالب تفسیرش غالبا بر اقوال جمهور مفسرین تکیه می‎کند و بر آن تعلیقه می‎زند. او همچنین بر نسبت دادن آرای همه مفسران، نحویون، علمای لغت و قرائات و... به صاحبانشان اصراری ندارد. البته وی معمولا آرای نحویون را توجیه کرده و با ذکر ادله نحوی میان نظریاتشان ترجیح برقرار می‎کند. وی در تفسیرش گاهی بر نظر و قیاس تکیه می‎کند؛ مثلا در تفسیر آیه شریفه '''يا أَيهَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلَيكمْ أَنفُسَكمْ''' (مائده: 105)، می‎گوید: بر انسان (در نظر و قیاس) واجب است که امر به خیر کند، همان گونه که نفسش را بر خیر وامی‎دارد و نهی از شر کند دقیقا به همان نحوی که خودش را از شر نهی می‎نماید و هر چیزی که انجام آن بر تو واجب باشد امر به آن و نهی از خلافش بر تو واجب است...
    مؤلف، در تفسیر، هر سوره را به چند مقطع و سپس به آیات تقسیم می‎کند و پس از آن با اعتماد به خود قرآن و به شیوه تفسیر قرآن به قرآن، به بیان معنای عام آیه و بخشی از معنای آن می‎پردازد. سپس به سراغ روایات وارده از سنت و اقوال صحابه و تابعین می‎رود. وی پس از عرض اخبار و اقوال، آنچه را ترجیح می‎دهد بدون نقد و تمحیص، بیان می‎دارد. او در مواردی که از ادفوی و طبری نقل می‎کند هم نقد و بررسی‎ای ندارد. مکی، در بیان مطالب تفسیرش غالباً  بر اقوال جمهور مفسرین تکیه می‎کند و بر آن تعلیقه می‎زند. او همچنین بر نسبت دادن آرای همه مفسران، نحویون، علمای لغت و قرائات و... به صاحبانشان اصراری ندارد. البته وی معمولا آرای نحویون را توجیه کرده و با ذکر ادله نحوی میان نظریاتشان ترجیح برقرار می‎کند. وی در تفسیرش گاهی بر نظر و قیاس تکیه می‎کند؛ مثلا در تفسیر آیه شریفه '''يا أَيهَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلَيكمْ أَنفُسَكمْ''' (مائده: 105)، می‎گوید: بر انسان (در نظر و قیاس) واجب است که امر به خیر کند، همان گونه که نفسش را بر خیر وامی‎دارد و نهی از شر کند دقیقا به همان نحوی که خودش را از شر نهی می‎نماید و هر چیزی که انجام آن بر تو واجب باشد امر به آن و نهی از خلافش بر تو واجب است...


    از ویژگی‎های شیوه او، عدم اطناب و تفصیل است. او در مواردی که مطلب نیاز به تفصیل دارد، به کتاب‎های دیگرش ارجاع می‎دهد. وی در مقدمه هم بر رعایت ایجاز و اختصار غیر مخل در نگارش این کتاب تأکید کرده است و اساسا از همین جهت است که در ذکر روایات و اقوال، سندها را حذف می‎کند. [[مکی بن حموش]]، مواد مطالبش را به‎ترتیب منظمی بیان کرده است. او اقوال را نقل کرده و برخی را بر برخی دیگر مقدم می‎دارد و برای برخی دلیل می‎آورد و در مواردی که شخص را از مخالفان یا گمراهان می‎پندارد از استدلال به رأی او پرهیز کرده و آن قول را مهمل باقی می‎گذارد<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/20439/2/51 ر.ک: همان، ص51-52]</ref>.
    از ویژگی‎های شیوه او، عدم اطناب و تفصیل است. او در مواردی که مطلب نیاز به تفصیل دارد، به کتاب‎های دیگرش ارجاع می‎دهد. وی در مقدمه هم بر رعایت ایجاز و اختصار غیر مخل در نگارش این کتاب تأکید کرده است و اساسا از همین جهت است که در ذکر روایات و اقوال، سندها را حذف می‎کند. [[مکی بن حموش]]، مواد مطالبش را به‎ترتیب منظمی بیان کرده است. او اقوال را نقل کرده و برخی را بر برخی دیگر مقدم می‎دارد و برای برخی دلیل می‎آورد و در مواردی که شخص را از مخالفان یا گمراهان می‎پندارد از استدلال به رأی او پرهیز کرده و آن قول را مهمل باقی می‎گذارد<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/20439/2/51 ر.ک: همان، ص51-52]</ref>.

    نسخهٔ ‏۸ اوت ۲۰۱۹، ساعت ۱۵:۳۹

    الهداية إلی بلوغ النهایة‏
    الهداية إلی بلوغ النهاية
    پدیدآورانمکی بن حموش (نويسنده) بوشيخي، شاهد (اشراف)
    ناشرجامعة الشارقه. کلية الدراسات العليا و البحث العلمي
    مکان نشرامارات - شارجه
    سال نشرمجلد1- الی مجلد 13: 2008م , 1429ق,
    موضوعتفاسير اهل سنت - قرن 5ق.
    زبانعربی
    تعداد جلد13
    کد کنگره
    ‏‏BP‎‏ ‎‏94‎‏ ‎‏/‎‏م‎‏7‎‏ه‎‏4
    نورلایبمطالعه و دانلود pdf

    الهداية إلی بلوغ النهایة، اثر ابومحمد مکی بن ابی‎طالب حموش، کتابی است 13 جلدی به زبان عربی با موضوع علوم قرآن و تفسیر. حاصل تحقیق کتاب، مجموعه رسائل دانشگاهی اشخاص ذیل زیر نظر دکتر شاهد بوشیخی بوده است: زار صالح، محمد علی بنصر، حسن بوقیسی، حسین عاصم، محمد عبدالحق حنشی، عمر بن حماد، اصبان ابراهیم، عزالدین جولید، عبدالعزیز یعکوبی، مصطفی ریاح، مصطفی صمدی، فوضیل مصطفی.

    ساختار

    کتاب دارای سیزده جلد است. دوازده جلد آن مربوط به اصل مطالب کتاب است و در جلد سیزدهم فهارس مجلدات قبلی ذکر شده است. هر جلدی از کتاب را یک نفر به‎عنوان رساله دانشگاهی زیر نظر دکتر شاهد بوشیخی تحقیق کرده است. جلد اول حاوی تقدیمیه دکتر اسماعیل محمد بشری (مدیر دانشکده)، مقدمه دکتر مصطفی مسلم، معرفی کتاب، مقدمه تفسیر و محتوای مطالب از سوره حمد تا بقره است. در سایر مجلدات به‎ترتیب به تفسیر سوره‎های فاتحه و بقره، آل عمران و نساء، مائده و انعام، اعراف تا توبه، یونس تا ابراهیم، حجر تا سوره کهف، سوره مبارکه مریم تا مؤمنون، نور تا قصص، عنکبوت تا صافات، ص ‎تا جاثیه، احقاف تا صف و جمعه تا ناس، پرداخته شده است.

    نویسنده، بسیار از «الاستغناء» ادفوی استفاده کرده است؛ هرچند عمده استفاده از این کتاب برای اختیار غرائب و نوادر بوده است (او شاگرد ادفوی هم بوده و ازاین‎رو می‎توان گفت برخی موارد را مستقیما هم از استادش گرفته است).

    همچنین از «جامع البيان» طبری به‎صورت مباشر نقل کرده است؛ البته اسانید را حذف کرده و صرفا قول منسوب به صحابی و تابعی و غیره را ذکر کرده است؛ به‎علاوه در کلام طبری دخل و تصرف مختصری کرده است. ازآنجاکه تفسیر طبری از بارزترین مصادر مکی است، وی در مرویات و اخبار و اقوال نیز از آن بهره برده است. از دیگر منابع کتاب می‎توان تفسیر ابن عباس را ذکر کرد؛ به‎نحوی که تفسیر هیچ آیه‎ای، خالی از قول ابن عباس نیست. همچنین نویسنده از تفسیر ماوردی نیز در نگارش این اثر بهره برده است. در واقع استفاده مکی از موارد سابق را می‎توان از منابع خاص این کتاب برشمرد. وی همچنین از کتاب‎های تفسیر عمومی نیز بهره برده که می‎توان آنها را مصادر ثانویه این اثر بشمار آورد. از جمله مصادر عامه این اثر، تفسیرهای ابن سلام، فراء، ابو‎عبیده، ابن قتیبه، زجاج، نحّاس و همچنین کتاب‎های لغت و معاجم و نحو است[۱].

    گزارش محتوا

    تفسیر الهداية مکی بن ابی‎طالب، در 12 جلد واقع شده است و تحقیق آن تحت اشراف دکتر شاهد بوشیخی در دانشکده آداب و علوم انسانی دانشگاه محمد عبدالله در فاس مراکش (مغرب) انجام شده است. اشخاص زیر به‎ترتیب ذیل به‎عنوان رساله کارشناسی ارشد، به تحقیق این اثر زیر نظر دکتر بوشیخی پرداخته‎اند:

    1. زاره صالح: تحقیق سوره‎های فاتحه و بقره؛
    2. بنصر علوی: تحقیق سوره‎های آل عمران و نساء؛
    3. حسن بوقسیمی: سوره‎های مائده و انعام؛
    4. حسین عاصم: از اعراف تا توبه؛
    5. حنشی: سوره یونس تا ابراهیم؛
    6. عمر بن حماد: از سوره حجر تا سوره کهف؛
    7. اصبان ابراهیم: از سوره مبارکه مریم تا مؤمنون؛
    8. جولید: از نور تا قصص؛
    9. عبدالعزیز یعکوبی: عنکبوت تا صافات؛
    10. مصطفی ریاح: ص‎ تا جاثیه؛
    11. مصطفی صمدی: احقاف تا صف؛
    12. فوضیل مصطفی: جمعه تا ناس[۲].

    مؤلف، در تفسیر، هر سوره را به چند مقطع و سپس به آیات تقسیم می‎کند و پس از آن با اعتماد به خود قرآن و به شیوه تفسیر قرآن به قرآن، به بیان معنای عام آیه و بخشی از معنای آن می‎پردازد. سپس به سراغ روایات وارده از سنت و اقوال صحابه و تابعین می‎رود. وی پس از عرض اخبار و اقوال، آنچه را ترجیح می‎دهد بدون نقد و تمحیص، بیان می‎دارد. او در مواردی که از ادفوی و طبری نقل می‎کند هم نقد و بررسی‎ای ندارد. مکی، در بیان مطالب تفسیرش غالباً بر اقوال جمهور مفسرین تکیه می‎کند و بر آن تعلیقه می‎زند. او همچنین بر نسبت دادن آرای همه مفسران، نحویون، علمای لغت و قرائات و... به صاحبانشان اصراری ندارد. البته وی معمولا آرای نحویون را توجیه کرده و با ذکر ادله نحوی میان نظریاتشان ترجیح برقرار می‎کند. وی در تفسیرش گاهی بر نظر و قیاس تکیه می‎کند؛ مثلا در تفسیر آیه شریفه يا أَيهَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلَيكمْ أَنفُسَكمْ (مائده: 105)، می‎گوید: بر انسان (در نظر و قیاس) واجب است که امر به خیر کند، همان گونه که نفسش را بر خیر وامی‎دارد و نهی از شر کند دقیقا به همان نحوی که خودش را از شر نهی می‎نماید و هر چیزی که انجام آن بر تو واجب باشد امر به آن و نهی از خلافش بر تو واجب است...

    از ویژگی‎های شیوه او، عدم اطناب و تفصیل است. او در مواردی که مطلب نیاز به تفصیل دارد، به کتاب‎های دیگرش ارجاع می‎دهد. وی در مقدمه هم بر رعایت ایجاز و اختصار غیر مخل در نگارش این کتاب تأکید کرده است و اساسا از همین جهت است که در ذکر روایات و اقوال، سندها را حذف می‎کند. مکی بن حموش، مواد مطالبش را به‎ترتیب منظمی بیان کرده است. او اقوال را نقل کرده و برخی را بر برخی دیگر مقدم می‎دارد و برای برخی دلیل می‎آورد و در مواردی که شخص را از مخالفان یا گمراهان می‎پندارد از استدلال به رأی او پرهیز کرده و آن قول را مهمل باقی می‎گذارد[۳].

    درباره روش تفسیری وی در مقدمه کتاب، چنین گفته شده: «روش مکی در تفسیر کتاب خدا بر مأثور از قرآن و حدیث و اقوال صحابه بنا شده است. البته این شیوه همان روش معمول نزد اکثر مفسران مانند طبری و استادش ادفوی بوده است، ولی مکی میان مأثور از قرآن و تفسیر به رأی در ذکر احکام فقهی و مسائل لغوی و نحوی جمع کرده است. او به آیه یا مجموعه‎ای از آیات پرداخته و مسائل نحوی و قرائات متعلق به آن را بیان کرده است. وی اسباب نزول و ناسخ و منسوخ و مکی و مدنی آیات را نقل کرده و سپس آرای علما را بیان کرده و در برخی مناقشه کرده و در نهایت آنچه را مناسب می‎دانسته بدون هیچ استطراد یا تفصیلی، ترجیح داده و موارد مفصل را به کتاب‎های دیگرش ارجاع داده است. شیوه او در بیان تفسیر بر بیان مکی و مدنی به‎ایجاز و سپس تقسیم سوره به اجزا و مقاطع و پس از آن تقسیم اجزا به آیات یا جزئی از آیه استوار شده است. او در بیان اقوال صحابه و تابعین از روایات طبری بهره برده است و این امر را پس از ذکر معنی کلی آیه و مأثور از قرآن و سنت درباره آیه، ذکر کرده است. همان طور که ذکر شد، او سندهای احادیث را به جهت رعایت اختصار ذکر نکرده و احادیث نبوی را به صیغه‎های مختلف: روي... و يروی... و في الحديث... و عن النبي(ص)... و قال(ص)... ذکر می‎نماید. عدم نظر دقیق او در سنت باعث شده که او روایات صحیح و ضعیف و موضوع را نقل کند. او همچنین روایات و آثار دیگر را نقد نکرده و به خاطر سندشان آنها را رد نمی‎کند. وی همچنین به اینکه آراء را به صاحبانشان نسبت دهد، پایبند نیست»[۴].

    ستون‎های اصلی شیوه تفسیری او را می‎توان به شکل زیر ترسیم کرد:

    اول: اعتمادش بر کتاب و سنت و مأثور از اقوال صحابه و تابعین؛ یعنی تفسیر قرآن به قرآن و قرآن به سنت و قرآن با اقوال صحابه؛

    دوم: اهتمامش بر جوانب لغوی و نحوی و بلاغی؛

    سوم: عنایت به قرائات قرآنی؛

    چهارم: بیان احکام فقهی؛

    پنجم: استعانت از علوم قرآنی[۵].

    درباره اهمیت این تفسیر می‎توان گفت: الهداية... به‎خاطر ارزش علمی‎اش از اجل کتاب‎ها و مهم‎ترین آنها در تفسیر است، به ویژه نزد اندلسیان. ابن‎ حزم، آن را از اجلّ مصنفات شمرده و قاضی عیاض، یاقوی حموی و دباغ نیز آن را از شریف‎ترین مشهورترین تألیفات مکی دانسته‎اند. ابن خلکان آن را از تصانیف نافعه خوانده است[۶].

    وضعیت کتاب

    درباره صحت انتساب این تفسیر به مکی ادله‎ای هست، از جمله: اجماع مصادری که ترجمه‎ای از این مصنف دارند بر نسبت الهدایه... به مکی، ارجاع مکی در این تفسیر به دیگر کتاب‎هایش و بالعکس، نقل کتاب‎های تفسیری متأخر از این کتاب، تطابق قلم و شیوه نگارش این اثر با دیگر آثار مکی[۷].

    صفحات 65 تا 68 کتاب، حاوی تصاویری از نسخه‎های خطی کتاب است. محققین، اصل نسخه‎های خطی کتاب را دیده‎اند، یکی را مبنا قرار داده و بر اساس قواعد ویرایشی جدید به اصلاح آن پرداخته‎اند. همچنین به مقابله این نسخه با نسخه‎های دیگر پرداخته‎اند و موارد خطا یا تصحیف یا تحریف را با توجه به این امر تصحیح کرده‎اند. ضبط نصوص قرآنی این کتاب با حرکات به روایت ورش و شماره‎گذاری آنها برحسب ترقیم مورد اعتماد و قرار دادن آن میان پرانتز بوده است. تخریج قرائات قرآنی، احادیث نبوی، احکام فقهی و اقوال فقها، شواهد شعری و امثال و نسبت آنها به صاحبانشان، اقوال نحوی و صرفی و لغوی، تعریف اعلام، شرح الفاظ غریب و فهرست‎بندی از کارهای محققان است[۸].

    پانویس

    منابع مقاله

    مقدمه کتاب.

    وابسته‌ها