ظهیر فاریابی، طاهر بن محمد

ظهیر فاریابی، طاهر بن محمد

نام	ظهیر فاریابی، طاهر بن محمد
نام‌های دیگر
نام پدر	محمد
متولد	نیمه اول قرن ششم
محل تولد	فاریاب بلخ
رحلت	598ق
اساتید
برخی آثار	دیوان ظهیرالدین فاریابی
کد مؤلف	AUTHORCODE02530AUTHORCODE

ظهیرالدین طاهر بن محمد فاریابی (وفات 598ق)، یکی از بزرگ‎ترین شاعران قرن ششم هجری است. او صاحب دیوانی به زبان فارسی است و در تحول این زبان نقش مهمی ایفا نمود. فاریابی در سال 598ق در تبریز درگذشت و در گورستان سرخاب به خاک سپردند.

اسم

اسم این شاعر، بنا بر آنچه در تذکره هفت اقلیم امین احمد رازی (قرن یازدهم) نوشته طاهر، لقبش ظهیرالدین و کنیه‎اش ابی‎فضل می‎باشد. وی از فضلای دهر و نابغه‎های عصر خود بوده، علم هیئت و حکمت را نیک می‎دانسته چنانچه وی را صدر الحکماء لقب داده‎اند.

محمد عوفی در لباب الالباب، هدایت در مجمع الفصحاء، آذر در آتشکده و غیر‎هم او را طاهر ظهیرالدین بن محمد ابی‎فضل خوانده‎اند؛ از معاصرین مجیرالدین بیلقانی خاقانی شیروانی، نظامی گنجوی و جمال‎الدین اصفهانی می‎باشد یعنی در نیمه قرن ششم می‎زیسته‎؛ تاریخ تولد او به تحقیق ثبت نشده اما تقریباً مسلم است که در نیمه اول قرن ششم تولد یافته است‏.

مسافرت و مهاجرت‎ها

اصل ظهیرالدین از فاریاب و فاریاب از نواحی بلخ است‎. در برهان قاطع، فاراب را مخفف آن می‎داند و این خطاست چراکه فاراب از ترکستان و محل تولد ابونصر است و فاریاب از بلخ و مولد ظهیر است. نیز او را فریاب گویند‎. این استاد در ابتدای زندگی از وطن به نیشابور مسافرت کرده و قبل از ورود به نیشابور با خواجه شمس‎الدین نامی از فضلای آن‎زمان دوستی و مودت داشته است. مدت اقامت وی در نیشابور شش سال می‎باشد و چنین به نظر می‎آید که در این شهر تحصیلات خود را تکمیل کرده چنانکه گوید:

مرا بمدت شش سال حرص علم و ادب		بخاکدان نشابور کرد زندانی
بهر هنر که کسی نام برد در عالم		چنان شدم که ندانم بجهد خود ثانی

مدت ده سال نیز در مازندران اقامت داشت تا قزل ارسلان به تخت سلطنت جلوس کرد. حکیم نیز از مازندران به آذربایجان رفت و قزل ارسلان او را محترم داشت؛ ولی پس از دو سال از وی گریخته به اتابک ابوبکر نصرت‎الدین بن محمد بن ایلدگز پیوست‎. چهارده سال که بقیه عمر او بود در تبریز به سر برد و مداحی ابوبکر را می‎نمود تا در تبریز وفات نمود ولیکن مشهور است که در اواخر عمر عزلت اختیار کرده به طاعت و عبادت پرداخته است‏.

وفات

تاریخ وفات او را تمام تذکره‎ها 598ق نوشته‎اند. در جلد دوم ‎نامه خسروان خطی تألیف جلال‎الدین میرزا تاریخ وفات این گوینده را سال چهاردهم سلطنت اتابک ابوبکر نصرت‎الدین بن محمد بن ایلدگز می‎نویسد که مطابق می‎شود با 598ق زیرا که ابوبکر در 584ق به سلطنت رسیده است. مقبره او در محله سرخاب تبریز در محلی معروف به مقبرة الشعرا است‏.

ممدوحین او

معلوم نیست که اول ممدوح فاریابی که بوده ولی از قرائن معلوم می‎شود که طغرل شاه باشد که از سنه 590-571ق سلطنت کرده و آخرین پادشاه سلجوقی است. دیگر از ممدوحین استاد اتابک محمد بن ایلدگز معروف به جهان‎پهلوان دوم اتابک آذربایجان است که از حدود سنه 568 تا 583ق فرمانفرمایی داشته؛ ولی فقط دو سال بیشتر حکیم در عراق نبود و در این مدت هم بیشتر مدح خواجه صدرالدین وزیر اتابک محمد را می‎نمود و بیشتر قصاید حکیم در مدح خواجه است‏.

مقایسه او با شعرای دیگر و دیوان او

بعضی از شعرای ما تقدم میان شعر ظهیر و انوری اختلاف کرده برخی ظهیر را بر انوری و بعضی بالعکس انوری را بر ظهیر ترجیح نهاده‎اند گویند قطعه‎ای نزد مولانا مجد همگری فرستاده و داوری این مطلب را از او خواستند مولانا قطعه در جواب گفته که ظهیر برتر از انوری است‎:

هر مبتدی که بیهده ترجیح می‎دهد		بر گفته ظهیر سخن‎های انوری
ماند بدان گروه که نشناختند باز		اعجاز پاک مولوی از سحر سامری

اهمیت ظهیر در دوره خود را نزهة المجالس نیز تأیید می‎کند که 35 فقره از رباعی‎ها شاعر را در بین رباعی‎های این مجموعه جای داده است‏.

نخستین بار چهار سال پس از مرگش یکی از دوستداران شعرش به نام شمس‎الدین کاشی دیوان او را جمع‎آوری کرد ‏.

منابع مقاله

1. جلال‎پور، حسین، «دیوان ظهیر فاریابی در سفینه‎ی تبریز»، پایگاه مجلات تخصصی نور: متن شناسی ادب فارسی، بهار 1394، شماره 25، صفحه 93 تا 114.
2. گلشاییان، عباسقلی، «تحقیق در شرح‎حال ظهیرالدین فاریابی»، پایگاه مجلات تخصصی نور: یغما، اردیبهشت 1329، شماره 24، صفحه 96 تا 102.

وابسته‌ها

دیوان ظهیرالدین فاریابی