اللمع في التصوف

اللمع فی التصوف
پدیدآوران	نيکلسون، رينولد الين (مصحح) ابونصر سراج، عبدالله بن علی (نویسنده)
عنوان‌های دیگر	کتاب اللمع فی التصوف
ناشر	جهان
مکان نشر	تهران - ایران
چاپ	1
زبان	عربی
تعداد جلد	1

اللمع في التصوف که به اختصار با نام (اللمع)، مشهور است، البته در برخى نسخه‌هاى چاپى كتاب، عنوان «اللمع في تاريخ التصوف الاسلامى» ذكر شده، اما چنين عنوانى، درست و شناخته شده نيست و با محتواى كتاب نيز مطابقت چندانى ندارد.

كتاب، به زبان عربى و تأليف ابونصر، عبدالله بن على سراج طوسى است. زمان تأليف كتاب، مشخص نيست، اما بنا بر احتمال يكى از پژوهش‌گران، بين سال‌هاى 340 تا 360ق، بوده است.

كتاب، در موضوع احوال و مقامات و منازل سير و سلوك است و در واقع يك دوره كامل عرفان عملى را در بر مى‌گيرد و به پرسش‌هاى گوناگون درباره سنن و آداب تصوف و آموزه‌ها و سخنان جنجالى و شطحيات صوفيان، پاسخ مى‌دهد. گستردگى اين موضوعات، به حدى است كه مى‌توان «اللمع» را دايرةالمعارف دانش و اخلاق و عقايد صوفيانه تا قرن چهارم دانست.

گويند سراج، با تأليف «اللمع»، براى نخستين بار علم تصوف را تدوين كرد.

كتاب اللمع، در زمانى نوشته شد كه فشارها و مشكلات بسيارى براى صوفيه پديد آمده و حتى برخى از صوفيان، مانند حسين بن منصور حلاج در سال 309ق، محاكمه و اعدام شده بودند. اين وضعيت، نويسندگان صوفى را واداشت كه از عقايد و اعمال خود دفاع كنند. از سوى ديگر، انحرافات اعتقادى و اباحى‌گرى عملى برخى از مدعیان تصوف، دفاع‌پذير نبود و عارفان و صوفيان در صدد برآمدند كه حساب خود را از آنان جدا سازند.؛ به همين جهت، ابونصر سراج در «اللمع» سعى بليغى كرد تا بين شريعت و طريقت، صلح و سازش برقرار سازد و با تفسير و تحليل دينى، انديشه‌ها و رفتارهاى متصوفه را پذيرفتنى و معقول و آنان را پيرو سيره و سنت رسول اكرم(ص) معرفى كند و لذا سرتاسر اين اثر، مستند به آيات قرآن كريم و احاديث است؛ به‌طورى كه شايد مجموع آيات مكرر استفاده شده در متن كتاب، به اندازه مجموع آيات قرآن باشد.

ساختار

اين اثر اصيل و معتبر عرفانى.كه بسيار مفيد و جالب.و منسجم و منظم.است، به چهارده بخش اصلى تحت عنوان «كتاب» تقسيم شده و هر كتاب، حاوى چند باب است و در مجموع، شامل 162 باب مى‌شود.

گزارش محتوا

گزارش تفصيلى يكايك باب‌هاى كتاب نيازمند مجالى وسيع‌تر است و لذا در اين‌جا گزيده‌اى از مهم‌ترين مطالب هر بخش، به ترتيب مورد بحث، به‌صورت اجمالى گزارش مى‌شود:

1. مقدمات(شامل هجده باب): در اين‌جا، معنا و ماهيت تصوف و ويژگى‌هاى آن بيان شده است. در نظر ابونصر، دانشمندان حقيقى، عدل‌محور و وارثان پيامبرانند و آنان سه گروهند: محدثان، فقيهان و صوفيان. به همين ترتيب هر چند علوم فراوان است، ولى علم دين سه‌تاست: علم قرآن، علم سنت و علم حقايق ايمان و صوفيان حقيقى، دانشمندانى هستند كه علم حقايق ايمان دارند.
2. احوال و مقامات(شامل نوزده باب): به نظر مى‌رسد كه «اللمع»، قديمى‌ترين اثرى است كه منازل عرفانى را در هفت مقام(توبه، ورع، زهد، فقر، صبر، توكل و رضا) و ده حال(مراقبه، قرب، محبت، خوف، رجا، شوق، انس، اطمينان، مشاهده و يقين) بيان و به‌صورت منظم طبقه‌بندى كرده است.
3. درباره برداشت‌هاى صوفيان از قرآن و پيروى از آن (شامل نه باب): در اين بخش، چگونگى فهم قرآن به‌وسيله اهل دل و سابقان و مقربان و ابرار و هم‌آهنگى تصوف با قرآن، مطرح شده است.
4. اسوه بودن پيامبر(ص) و اقتدا به او(شامل چهار باب): در اين بخش، چگونگى پيروى مشايخ از پيامبر(ص) و روايات نبوى در مورد تساهل در مباحات آمده است.
5. مستنبطات(شامل پنج باب): در اين بخش، روش صوفيان در موضوع دريافت درست قرآن و حديث و استنباطهاى آنان درباره فضيلت پيامبر(ص) بر همگان و تفسير روايات نبوى مطرح است.
6. صحابه پيامبر(ص)(شامل هفت باب): ويژگى و صفات و كلمات گروهى از ياران پيامبر(ص) و به‌خصوص خلفاى چهارگانه (ابوبكر، عمر، عثمان و على(ع)) و تأثيرگذارى آنان در صوفيان آمده است تا تذكرى براى پيمودن منازل سير و سلوك باشد.
7. آداب صوفيان (شامل بيست و شش باب): در اين بخش، آداب و رسوم متصوفه از چگونگى وضو و طهارت و نماز و زكات و صدقه گرفته تا دوستى و معاشرت و عيادت و... به‌صورت مفصل بيان شده است.
8. درباره مسائل و اختلاف سخنان اهل تصوف در پاسخ‌هاى آنان (شامل دوازده باب): در اين بخش، مجموعه‌اى از پاسخ‌هاى صوفيان در مورد مسائل اختلافى، مثل روح، فقر، فنا، بقا، ذكر و... مطرح است.
9. مكاتبات، خطبه‌ها، اشعار، دعاها و رسائل صوفيان (شامل پنج باب): در اين بخش، نامه‌ها، ادعيه، وصيت‌نامه‌ها و اشعارى از صوفيانى همانند ابوعلى رودبارى، ذو النون مصرى، جنيد و شبلى ذكر شده است.
10. سماع(شامل دوازده باب): در اين بخش، معنا و انواع سماع و طبقات شنوندگان آن و نيز حالات كاملان در هنگام سماع و... مطرح است.
11. وجد(شامل شش باب): در اين بخش، ماهيت وجد و صفات اهل وجد، مطرح و مطالبى نيز از كتاب «وجد» نوشته ابوسعيد بن اعرابى نقل شده است.
12. اثبات نشانه‌ها و كرامات صوفيان (شامل شش باب): در اين بخش، معناى آيات و كرامات و تفاوت اولياى خدا با پيامبران(ع) و روش إثبات كرامات اولياء و... آمده است.
13. در بيان مشكلات(شامل دو باب): در اين بخش، بيش از صد و پنجاه مورد از اصطلاحات دشوار رايج در بين صوفيان، مانند سر، قبض، بسط، سكر، صحو، شرب، فنا، بقا و... معنا شده است.
14. در تفسير شطحيات و سخنانى كه ظاهرشان غلط و ناروا به نظر مى‌آيد، ولى در باطن صحيح و رواست(شامل سى و دو باب): در اين بخش، افزون بر تعريف معناى شطح و تفسير برخى از شطحيات بايزيد بسطامى و شبلى و ابوحسين نورى و دفاع از آن، انتقادات متعدد ابونصر سراج طوسى بر اشتباهات نظرى و عملى برخى صوفيان در زمينه عزلت، ولايت، إباحه، فناى بشرى و... به تفصيل تحت عنوان «فى ذكر من غلط من المترسمين بالتصوف»(غلطهاى صوفى‌نمايان) بيان شده است.

«اللمع»، به لحاظ قدمت تأليف، به‌ويژه در زبان عربى، جامعيت مطالب، نثر متين و سنجيده، رعايت اعتدال، تلفيق بين استدلال و استنباط، كوشش براى مطابقت طريقت با شريعت و استناد و استدلال به قرآن و حديث و اصالت انديشه‌ها و نقل قول‌ها، جزو تأثيرگذارترين ميراث علمى صوفيانه از زمان انتشار تا كنون است.

تأثير لفظى و معنوى كتاب بر ادبيات عرفانى زبان فارسی و آثارى مانند«كشف المحجوب» هجويرى و «بوستان» و «گلستان» سعدى و... بس عميق و گسترده است. غزالى يكى از مهم‌ترين جلوه‌گاه‌هاى اين أثرگذارى است، زيرا بسيارى از منابع انديشه‌هايش را از كتاب «اللمع» برگرفته و سخت تحت تأثير اوست.

وضعيت كتاب

كتاب را دكتر مهدى محبتى، با رعايت دقت و امانت، در سال 1382ش، به زبان فارسی ترجمه و به همراه مقدمه‌اى تحقيقى و نيز ترجمه و تلخيص مطالب مقدمه نيكلسون منتشر كرده است. اين ترجمه، رسا و شيواست.

نسخه‌هاى متعدد كتاب عبارت است از:

1. تصحيح آلن رينولد نيكلسون، چاپ ليدن، 1914م؛ اين نسخه تصحيح شده، مهم و مورد توجه پژوهشگران است؛
2. ضبط و تصحيح كامل مصطفى الهنداوى تحت عنوان «اللمع في تاريخ التصوف الاسلامى»، چاپ بيروت، 1431ق، دار الكتب العلمية؛
3. تحقيق عماد زكى البارودى، تحت عنوان «اللمع في تاريخ التصوف الاسلامى»(بدون تاريخ)، القاهرة، المكتبة التوفيقية؛ در اين نسخه، محقق، روايت‌هاى كتاب را در پاورقى، تخريج و تصحيح يا تضعيف كرده و گاه نقد و توضيحى آورده است.

منابع مقاله

1. مجموعه رسائل فارسی خواجه عبدالله أنصارى، به كوشش محمد سرور مولائى، تهران، دوم، انتشارات توس؛
2. جمعى از مؤلفان (1388ش)، تاريخ و جغرافياى تصوف، تهران، نشر كتاب مرجع؛
3. دهباشى، مهدى و ميرباقرى‌فرد، سيد‌‎على‌اصغر (1386ش)، تاريخ تصوف(1)، تهران، دوم، سمت؛
4. زرين‌كوب، عبدالحسين (2536ش)، ارزش ميراث صوفيه، تهران، امیرکبیر؛
5. سجادى، سيد‌‎ضياء‌الدين (1372ش)، مقدمه‌اى بر مبانى عرفان و تصوف، تهران، يازدهم، سمت؛
6. السراج الطوسى، ابونصر، اللمع في التصوف(1914م)، صححه رنولد الن نيكلسون، ليدن، مطبعة بريل؛
7. السراج الطوسى، ابونصر، اللمع في التصوف(1382ش)، تصحيح و تحشيه رينولد آلن نيكلسون، ترجمه دكتر مهدى محبتى، تهران، انتشارات اساطير؛
8. السراج الطوسى، ابونصر، اللمع في تاريخ التصوف الاسلامى (1421ق)، ضبطه و صححه كامل مصطفى الهنداوى، بيروت، دار الكتب العلمية؛
9. السراج الطوسى، ابونصر، اللمع في التصوف، تحقيق عماد زكى البارودى، القاهرة، المكتبة التوفيقية؛
10. مطهرى، مرتضى (1390ش) خدمات متقابل اسلام و ایران، تهران، چهل و يكم، انتشارات صدرا؛
11. مطهرى، مرتضى (1389ش)، كليات علوم اسلامى (2)، تهران، سى و پنجم، انتشارات صدرا.

وابسته‌ها

اللمع فی التصوف (ترجمه)