قواعد الأحكام

قواعد الأحکام
پدیدآوران	موسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم المشرفه (مصحح) علامه حلی، حسن بن یوسف (نویسنده)
عنوان‌های دیگر	قواعد الاحکام فی معرفه الحلال و الحرام
ناشر	جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامي
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1413 ق
چاپ	1
موضوع	فقه جعفری - قرن 8ق.
زبان	عربی
تعداد جلد	3
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏182‎‏/‎‏3‎‏ ‎‏/‎‏ع‎‏8‎‏ق‎‏9‎‏ ‎‏1371
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

قواعد الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام تألیف ابومنصور حسن بن يوسف بن على بن مطهر اسدى، معروف به علاّمۀ حلّى (م 726 ق)، از بهترين و دقيق‌ترين متون فقهى است كه پس از كتاب شرايع الإسلام محقق حلى (م 726 ق) در فقه مذهب شيعه تأليف شده است.

اعتبار كتاب

اين كتاب در برگيرندۀ جميع ابواب فقه از كتاب طهارت تا كتاب ديات مى‌باشد و به دليل همين جامعيت و اعتبار علمى، مشايخ و بزرگان از فقها از زمان نگارش آن، شرح‌ها و تعليقه‌هاى متعددى بر آن زده‌اند بطورى كه آقا بزرگ تهرانى در الذريعةحدود سى شرح و حاشيه را ذكر نموده است.

اين كتاب به تقاضاى شيخ محمد بن يوسف حلى، فرزند علامۀ حلّى معروف به فخر المحققين (م 771 ق) نگاشته شده است و در پايان كتاب نيز وصيت كامل و مهمى از مؤلف براى فرزندش فخر المحققين وجود دارد. اين كتاب در زمان حكومت صفويه قانون ادارۀ كشور بر اساس احكام اسلامى بوده است.

تأليف و انتشار

با توجه به وصيت مؤلف در آخر كتاب، سال تأليف كتاب حدود 51 سالگى وى مى‌باشد و با توجه به اين كه سال تولد او 648ق بوده است، سال به پايان رسيدن كتاب 699ق مى‌باشد. بنابراین آنچه در أعيان الشيعة به نقل از رياض العلماء نقل شده است كه يكى از شاگردان علامۀ مجلسى سال تأليف كتاب را اواخر عمر مؤلف و حدود سال 720 ذكر نموده است صحيح نمى‌باشد. 

همين‌طور در ايضاح الفوائد اين گونه آمده است: قد فرغ منه في 693 أو 692ق كما ذكره في كشف اللثام.  

جلد اول كتاب موجود، توسط مؤسسۀ نشر اسلامى جامعۀ مدرسين در قم و در سال 1413ق چاپ شده است. جلد دوم و سوّم به ترتيب در جمادى الاولى سال 1418ق و شوال 1419ق انتشار يافته است.

تقسيم بندى مطالب

كتاب در سه مجلد چاپ شده است كه جلد اول آن شامل كتاب‌هاى طهارت، صلاة، زكات، صوم و جهاد مى‌باشد. جلد دوم شامل كتاب‌هاى تجارت، دين و توابع آن، امانات و توابع آن، غصب و توابع آن، اجاره و توابع آن، وقوف و عطايا و وصايا مى‌باشد. جلد سوّم شامل كتاب‌هاى نكاح، فراق (طلاق، خلع، ظهار، ايلاء، لعان)، عتق و توابع آن، ايمان و توابع آن، صيد و ذبائح، فرائض، قضا، حدود، جنايات (قصاص، و ديات) مى‌باشد.

كتاب طهارت شامل مباحث آب‌ها (مطلق و مضاف)، نجاسات، ظروف، وضوء، انواع غسل‌ها (جنابت، حيض، استحاضه، نفاس) و تيمم مى‌باشد.

كتاب نماز شامل مباحث افعال نماز، آنچه در نماز ترك مى‌شود، قبله، لباس نمازگزار، مكان نمازگزار، نماز جمعه، نماز مسافر، نماز عيد فطر، عيد قربان، احكام خلل در نماز مى‌باشد.

مباحث تابع كتاب دين در جلد دوم عبارتند از: كتاب‌هاى رهن، حجر، ضمان و صلح.

مباحث تابع كتاب امانات عبارتند از: لقطه و جعاله.

مباحث تابع كتاب غصب عبارتند از: شفعه و احياء موات.

مباحث تابع كتاب اجاره عبارتند از: مزارعه، مساقات، شركت، قراض، وكالت، سبق و رمايه.

كتاب وقوف و عطايا شامل مباحث وقف، (سكنى و صدقه و هبه)، اقرار و وصايا مى‌باشد.

مباحث تابع كتاب عتق در جلد سوم عبارتند از: تدبير، كتابة، استيلاد.

مباحث تابع كتاب ايمان در جلد سوم عبارتند از: نذر و كفارات.

قابل ذكر است كه بحث اطعمه و اشربه در ضمن كتاب صيد و ذبائح آورده شده است.

نسخه‌هاى مهم

آن‌چنانكه در الذريعة و شروح قواعد علامه آمده است نسخه‌هاى مورد اعتماد حدود 8 نسخه است كه به بعضى از آنها اشاره مى‌شود.  

نسخۀ كتابخانۀ سيد حسن صدر در كاظميه، كه محمد بن اسماعيل هرقلى در سال 706ق نوشته و علامۀ حلى (قده) به خط خود آن را تأييد نموده است.  

نسخۀ ديگر را محمد نيلى در سال 709ق نوشته كه در كتابخانۀ دانشگاه تهران مى‌باشد.

نسخۀ ديگر در كتابخانۀ مدينة العلم در كاظميه موجود است كه محمد بن حسن ساروقى در سال 713ق آن را نوشته است.

نسخۀ چهارم، نسخۀ كتابخانۀ فيضيه است كه جلد اول آن را محمد بن ابى نصر در محرم سال 717ق نگاشته و جلد دوم را نيز محمد بن محمد در ربيع الثانى سال 717 نوشته است.

نسخۀ ديگرى نيز در كتابخانۀ مسجد گوهرشاد وجود دارد كه علامه خود آن را مقابله كرده است و حواشى فخر المحققين و شهيد اول بر آن وجود دارد.

نسخه‌هاى مورد اعتماد

مهم‌ترين نسخه‌اى كه در نوشتن كتاب موجود بر آن اعتماد شده است نسخه‌اى است كه متعلّق به كتابخانۀ فيضيه مى‌باشد كه در سال 717 نوشته شده و براى تصحيح و مقابله از اين نسخه استفاده شده است.

نسخۀ ديگر، نسخه‌اى است كه در كتابخانۀ آیت‌الله مرعشى نجفى كه با عدد 1310 مشخص شده و حواشى فخر المحققين و خود مؤلف در آن وجود دارد و با رمز «أ» مشخص شده است.

نسخۀ بعدى، نسخۀ كتابخانۀ مجلس شوراى اسلامى در تهران با عدد 5643 كه در سال 728 ق، دو سال پس از وفات علامۀ حلى نگاشته شده و با رمز «ب» مشخص شده است.

نسخۀ بعد، از كتابخانۀ آیت‌الله مرعشى نجفى كه در سال 846 نگاشته شده و با رمز «ج» مشخص شده است.

نسخۀ ديگر هم‌چنين از كتابخانۀ آیت‌الله مرعشى نجفى است كه ناقص بوده و با رمز «د» مشخص شده است.

نسخۀ مسجد گوهرشاد نيز با رمز «ش» مشخص شده است كه در نگارش جلد اول مورد استفاده واقع نشده است.

نسخه‌اى كه چاپ سنگى داشته است با رمز «في المطبوع» مشخص شده است.

گفتار بزرگان

روضات الجنات: قد كتب كثيرا منها لأجل ولده فخر المحققين محمد كما يظهر من مفاتحها. و من جملة ذلك كتاب (قواعده) الذي هو من أحسن ما كتب في الفقه.  

الذريعة: هو أجل ما كتب في الفقه الجعفري بعد كتاب الشرايع، فهو حاو لجميع أبواب الفقه و قد أحصيت مسائله في ست مائة و ستين ألف مسألة.

در خطبۀ مقدمۀ كتاب قواعد الأحكام: فهذه كتاب «قواعد الأحكام في معرفة الحلال و الحرام»، لخصت فيه لب الفتاوى خاصة و بينت فيه قواعد أحكام الخاصة إجابة لالتماس أحب الناس إلى و أعزهم علىّ، و هو الولد العزيز (محمد).  

مقدمۀ محقق كركى در جامع المقاصد في شرح القواعد: كتاب لم يسمح الدهر بمثله، و لم ينسج ناسج على مقواله، قد احتوى من الفروع الفقهيّة، على ما لا يوجد في مصنف، و لم يتكفل ببيانه مؤلّف.  

حواشى و شروح

در كتاب الذريعةحدود 15 حاشيه و 17 شرح براى قواعد الأحكام ذكر شده است كه به بعضى از آنها اشاره مى‌شود.  

1. حاشيۀ سيد عميد، محمد جواد، مؤلف مفتاح الكرامة (م 1226 ق)، بر قسمت تجارت.
2. مفتاح الكرامة في شرح قواعد علامّة، تأليف محمد جواد بن محمد عاملى نجفى (م 1226 ق).
3. نكت القواعد (شرح يا حاشيه)، تأليف شيخ زين‌الدين شهيد دوم (م 996 ق) تا آخر كتاب تجارت.  
4. جامع المقاصد، تأليف شيخ على بن حسين كركى، محقق كركى (م 940 ق) تا بحث تفويض بضع در نكاح.
5. حاشيۀ محقق كركى، شيخ على بن حسين كركى (م 940 ق).
6. حاشيۀ خود علاّمۀ حلى بر قواعد كه كتاب كوچكى است.
7. شرح خطبۀ قواعد الأحكام، تأليف فخر المحققين كه غير از شرح معروف به إيضاح الفوائد است.  
8. المسائل المظاهريّة، حاشيۀ فخر المحققين، محمد بن حسن، فرزند علامۀ حلى (م 771 ق).
9. إيضاح الفوائد، تأليف شيخ فخرالدين، محمد بن حسن بن يوسف (م 771 ق).
10. شرح يا حاشيۀ محمد بن مكى، شهيد اوّل (م 786 ق).
11. شرح يا حاشيۀ آقا هادى بن محمد صالح مازندرانى (م 1120 ق)، حاشيه بر كتاب ميراث.
12. وسيلة المقاصد في فتح معضلات القواعد، تأليف شيخ فخرالدين احمد بن متوج بحرانى.
13. شديد الأفهام في شرح قواعد الأحكام، تأليف شيخ احمد بن محمد بن رفاعه سبيعى.
14. شرح بر قواعد، تأليف شيخ اسد اللّه كاظمى.
15. شرح شيخ جعفر نجفى، کاشف‎الغطاء، شرح بر كتاب طهارت و بيع فقط.
16. شوارع الأعلام يا شوارع الأنام، تأليف شيخ ملا محمد جعفر استرآبادى (م 1263 ق).
17. جوامع الفوائد، تأليف ملا عبداللّه تسترى شاگرد مقدس اردبيلى، در سال 1004ق به پايان رسيده است.
18. كنز الفوائد في حل مشكلات القواعد: تأليف سيد عميدالدين عبدالمطلب اعرجى خواهرزادۀ علامه حلّى (م 754 ق).
19. كشف اللثام، تأليف فاضل هندى، محمد بن حسن اصفهانى (م 1137 ق).
20. شرح قواعد الأحكام، تأليف علامه ميرزا فخرالدين نراقى (م 1325 ق) در 5 جلد.
21. نظام الفوائد في شرح القواعد، تأليف ملا على قاپوزآبادى زنجانى (م 1290 ق)، در 24 جلد.
22. خزائن الكلام، تأليف شيخ محمود بن جعفر عراقى ميثمى (م 1308 يا 1310 ق).

منابع و مآخذ

• خلاصة الأقوال ص 48
• رياض العلماء ج 1 ص 367 و 379
• أعيان الشيعة ج 5 ص 404
• روضات الجنات ج 2 ص 273
• قصص العلماء ص 363
• الذريعة ج 6 ص 172 - 169، ج 13 ص 224، ج 14 ص 17، 25، 26، 38، ح 17 ص 177 و 176
• ريحانة الأدب ج 4 ص 176

وابسته‌ها

احکام الخلل في الصلاة

كشف اللثام عن قواعد الأحكام

جامع المقاصد في شرح القواعد

مفتاح الکرامة في شرح قواعد العلامة

صلاة الجمعة

فواید القواعد

کتاب الصوم

کنز الفوائد في حل مشکلات القواعد

مفتاح الکرامة في شرح قواعد العلامة

إیضاح الفوائد في شرح مشکلات القواعد