شرح تسهيل الفوائد و تكميل المقاصد

شرح تسهيل الفوائد و تكميل المقاصد
پدیدآوران	مرادي، حسن بن قاسم (نویسنده) علي، ناصر حسين (محقق)
عنوان‌های دیگر	تسهيل القوائد. شرح
ناشر	دار سعدالدين
مکان نشر	سوريه - دمشق
چاپ	1
موضوع	ابن مالک، محمد بن عبدالله، 600؟ - 672ق. تسهيل الفوائد - نقد و تفسير زبان عربی - نحو
زبان	عربي
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏PJ‎‏ ‎‏6151‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏ ‎‏ت‎‏5028‎‏4

شرح تسهيل الفوائد و تكميل المقاصد، تألیف حسن بن قاسم مرادی (متوفی 749ق) از جمله شروح ارزشمند بر تسهيل الفوائد اثر ابن‌ مالک‌ طائى‌ (ح‌ 600-672ق‌)، نحوی‌، لغوی‌، ادیب‌ و ناظم‌ اوایل‌ عصر ممالیک‌ در مصر است.

این کتاب در دو مجلد، با تحقیق ناصر حسین علی منتشر شده است.

ابن‌ مالک،‌ «تسهيل‌ الفوائد و تكميل‌ المقاصد» را که‌ خلاصه‌ای‌ از اثر مفقود دیگرش‌، الفوائد مى‌باشد، در 80 باب‌ نوشته‌ است‌. نخستین‌ باب‌ آن‌، «الكلام‌ و ما يتعلق‌ به‌«و آخرین‌ باب آن،‌ «باب‌ الهجاء» است‌ و احتمالاً چنان‌که‌ از شرح‌ ناتمام‌ آن‌ برمى‌آید، آخرین‌ تألیف‌ وی‌ بوده‌، اما مرگ‌ به‌ او امان‌ نداده‌ است‌ تا آن‌ را تمام‌ کند و پسرش‌ ابن‌ ناظم‌ آن‌ را کامل‌ کرده‌ است‌.

تنها فرق‌ مهم‌ این‌ اثر با الفیه این‌ است‌ که‌ این‌ به‌ نظم‌ و آن‌ به‌ نثر است‌. همچنین‌ در مقایسه‌ای‌ گذرا بین‌ الفیه و تسهيل‌ الفوائد مشاهده‌ مى‌شود که‌ همه آنچه‌ در الفیه آمده‌، بى‌کم‌وکاست‌ در تسهيل‌ الفوائد نیز آمده‌ است؛ جز اینکه‌ ترتیب‌ چند فصل‌ پایانى‌ در تسهیل‌ به‌ هم‌ خورده‌ و مطالب‌ جابه‌جا شده‌ و برخى‌ از موارد نیز تغییراتى‌ جزئى‌ کرده‌ است؛ بنابراین‌ مى‌توان‌ گفت‌ که‌ چهار کتاب‌ الکافیه، الوافیه، الفیه و تسهيل‌ الفوائد از نظر محتوا یک‌ اثر بیش‌ نیست‌.

حال‌ بر ما روشن‌ نیست‌ که‌ این‌ پیچ‌وتاب‌ها، شرح‌ها و مختصرها از برای‌ چه‌ بوده‌ و مؤلف‌ با چه‌ توجیهى‌ کتاب‌ مختصری‌ را شرح‌ مى‌کرده‌ و دوباره‌ آن‌ را مختصر و بالعکس‌ شرحى‌ را مختصر و دوباره‌ آن‌ را شرح‌ مى‌کرده‌ است.

بر تسهيل الفوائد شرح‌های‌ بسیار نوشته‌اند. از معروف‌ترین‌ شارحان‌ آن‌ اثیرالدین‌ ابوحیان‌ غرناطى‌ است‌ که‌ شرح‌ ابن‌ مالک‌ و تکمله فرزندش‌ ابن‌ ناظم‌ را با نام‌ «التخييل‌ الملخص‌ من‌ شرح‌ التسهيل»‌ خلاصه‌ کرده‌ و شرح‌ مستقلى‌ نیز با نام‌ «منهج‌ السالك» یا «التذييل‌ و التكميل‌ في‌ شرح‌ التسهيل»‌، بر آن‌ نوشته‌ و در آن‌ ابن‌ مالک‌ را سخت‌ مورد انتقاد قرار داده‌ است‌. علاوه‌ بر او، بدرالدین‌ حسن‌ بن‌ قاسم‌، شهاب‌الدین‌ احمد بن‌ یوسف‌ و عبدالرحمان‌ بن‌ عقیل‌ نیز شرح‌هایى‌ بر آن‌ نوشته‌اند.

بخش اعظمی از جلد اول کتاب، به مقاله تحقیقی ناصر حسین علی اختصاص دارد. این مقاله مشتمل بر دو قسمت است: در قسمت اول که خود از شش فصل تشکیل شده، به‌ترتیب این مباحث بررسی شده است:

1. زندگی و آثار مرادی؛
2. شیوه تحقیقی وی؛
3. آراء لغوی و صرفی مرادی؛
4. شاهد مثالها؛
5. مرادی و مذاهب صرفی؛
6. جایگاه شرح مرادی بین شروح تسهیل و اثر آن بر مطالعات صرفی پس از خود.

در قسمت دوم نیز تحقیقات و شیوه تحقیقی ناصر حسین علی در چند بخش بیان شده است.

به‌طور خلاصه میتوان ویژگیهای این اثر را در این موارد خلاصه نمود:

1. در این اثر متن تسهيل الفوائد از شرح مجزا شده است که از شیوه مزجی به مراتب بهتر است. مطالب مصنف با «ص» و شارح با «ش» مشخص شده است.
2. در غالب مواردی که کلمه «قيل» آمده است، منظور، استاد نویسنده ابوحیان (654-‌745ق) بوده است.
3. بیشتر آراء حسن بن قاسم، موافق با سیبویه و ابن مالک و دیگر صرفیون بوده است.
4. در توضیح مطالب از قرآن کریم، احادیث شریف، امثال و اقوال فصیح عرب به‌عنوان شاهد مثال استفاده شده و تنها به موضع شاهد اکتفا گردیده است.
5. حسن بن قاسم در نگارش این شرح، از شارحین دیگر تسهيل الفوائد، به‌ویژه خود ابن مالک و نیز استادش ابوحیان متأثر بوده است. این شرح در وجوه متعدد با شروح دیگر تسهيل الفوائد اتفاق دارد و در مواردی نیز مخالف است.
6. اگرچه این شرح خالی از خطا و اشتباه نیست، اما این موارد از اهمیت این اثر نکاسته و در بین شروح دیگر التسهيل، به جهت روانی، جامعیت و استفاده از دیگر شروح، از مهمترین شروح این اثر است.

فهارس آیات قرآن کریم، احادیث، امثال، اشعار، اعلام، لغات عرب و نیز فهرست مصادر و مراجع به‌تفکیک چاپ‌شده و خطی، پایان‌نامه‌ها و مجلات در انتهای کتاب آمده است. پس از آن نیز فهرست دو بخش تحقیقی و متن اثر نیز به‌تفکیک آمده است.

در پاورقیهای مفصل کتاب، معانی الفاظ، آدرس مطالب و اشعار و توضیحات ارزشمند دیگری ارائه شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. فاتحی‌نژاد، عنایت‌الله، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، 1377.