حاشية كتاب المكاسب

حاشية کتاب المکاسب
پدیدآوران	انصاری، مرتضی بن محمدامین (نويسنده) اصفهانی، محمدحسین (حاشيه نويس) آل سباع قطیفی، عباس (مصحح)
ناشر	ذوی القربی
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1427 ق
چاپ	2
زبان	عربی
تعداد جلد	5

حاشية كتاب المكاسب تألیف محمدحسین بن محمدحسن معين التجار اصفهانى نجفى، مشهور به كمپانى (م 1361 ق) است.

كتاب المكاسب شيخ اعظم انصارى (م 1281 ق) از همان ابتداى نگارش مورد توجه محققین و فقهاى عظام واقع شده است و شروح متعددى بر آن زده شده است كه يكى از مشهورترين و معتبرترين اين شروح، حاشية كتاب المكاسب تأليف شيخ محمدحسین اصفهانى است.

ارزش و اعتبار

اين كتاب به نظر بعضى از فقهاى معاصر همچون آیت‌الله وحيد بهبهانى و آیت‌الله سيد محمد روحانى اولين و برترين شرح اين كتاب مى‌باشد. (به نقل از صفحۀ ب، مقدمۀ ناشر).

احاطۀ مؤلف به مبانى فقهى و اصولى و دقت بى‌نظير او اين كتاب را سرآمد شروح مكاسب قرار داده است، متن روان و وسعت تتبع و عمق مطالب، اين شرح را از ديگران ممتاز نموده است و در جاى جاى كتاب نكات بديع و ابتكارات مؤلف ديده مى‌شود.

اين كتاب به صورت شرح مزجى مى‌باشد و كتاب مكاسب محرمه شرح نشده است و فقط كتاب‌هاى بيع و خيارات شرح داده شده است.

از آنجايى كه مؤلف از شاگردان ممتاز آخوند خراسانى (م 1329 ق) مى‌باشد و در اين كتاب در موارد زيادى به نظريات وى متعرض شده است در واقع اين كتاب شرحى بر حاشيۀ آخوند بر مكاسب نيز مى‌باشد.

آقا بزرگ تهرانى در الذريعة در مورد آن مى‌نويسد: حاشية المكاسب طبع الجزء الأول منها في مجلد كبير و هي من خيرة حواشي هذا الكتاب (نقباء البئر، ج /2 561).

تاريخ تأليف

قسمت‌هاى مختلف كتاب در زمان‌هاى متفاوتى تأليف شده است بعضى از قسمت‌هاى آن در زمان زندگانى آخوند خراسانى و قبل از سال 1329ق تأليف شده است و بعضى از قسمت‌ها بعد از وفات ايشان تأليف شده است.

جلد اوّل و دوم و سوم كه مباحث كتاب البيع را در بردارد به غير از رسالۀ حق و حكم تا سال 1348 يا 1349ق پايان يافته است.

رسالۀ حق و حكم كه در ضمن مطالب كتاب البيع جاى گرفته است در زمان زندگانى آخوند خراسانى و قبل از سال 1329ق تأليف شده است و بعدها مصنف آن را در ضمن كتاب البيع قرار داده است و در مطالب بعدى با عبارت (كما مرّ) به آن ارجاع داده است.

امّا حاشيه بر كتاب خيارات كه در جلد چهارم و پنجم قرار دارد در زمان حيات آخوند خراسانى نگاشته شده است زيرا عبارت (دام ظلّه) پس از آن ديده مى‌شود ولى بعدها اين عبارت در نسخه‌هاى چاپى حذف شده و از عبارت(قدس‌سره) استفاده شده است كه توضيح اين تغييرات در مقدمۀ جلد چهارم ذكر شده است.

تاريخ انتشار

اين كتاب اولين بار در سال 1364 ق، سه سال پس از وفات مؤلف چاپ شده است و بعدها در سال 1396 مجددا چاپ شده است.

جلد دوم و سوم كتاب موجود در سال 1418ق و جلد چهارم آن در سال 1419ق چاپ شده است. محقق و مصحح آن شيخ عباس محمد آل سباع قطيفى مى‌باشد.

نسخه‌ها

در چاپ جلدهاى اول تا سوم از نسخۀ خطى مؤلف و يك نسخۀ چاپ سنگى استفاده شده است. نسخۀ چاپ سنگى هم‌چنان كه از مقدمۀ شيخ مظفر فهميده مى‌شود پس از درگذشت مؤلف چاپ شده است و مكررا قسمت شده و نسخۀ اصلى در چاپ كتاب همين نسخه است كه قسمت زيادى از آن باقى مانده است.

احتمالا اين نسخه مربوط به سال 1364 ق، سه سال پس از درگذشت مؤلف مى‌باشد.

نسخۀ خطى مؤلف اگر چه زمان زيادى از نگارش آن نگذشته است قسمت زيادى از آن از بين رفته است و مقدار كمى از آن باقى مانده است كه در چاپ كتاب موجود از آن استفاده شده است.

در چاپ جلد چهارم و پنجم كتاب موجود نيز از دو نسخه استفاده شده كه هر دو چاپ سنگى هستند.

نسخه‌اى كه با رمز (أ) مشخص شده است در سال 1364 ق، سه سال پس از وفات مؤلف چاپ شده است نسخه‌اى كه با رمز (ب) مشخص شده است در سال 1396ق چاپ شده است و به صورت متداول و معمول مورد استفادۀ طلاب قرار مى‌گيرد.

مطالب

همان طور كه گفته شد جلد اول تا سوم مباحث مربوط به بيع و جلد چهارم و پنجم مباحث مربوط به خيارات را در بردارد.

جلد اول شامل تعريف بيع، رسالۀ حق و حكم، معاطاة، تنبيهات معاطاة، الفاظ عقد البيع، مقبوض به عقد فاسد مى‌باشد.

جلد دوم شامل مباحث شروط متعاقدين، بيع فضولى و اولياء عقد است. در بحث شروط متعاقدين شرايط بلوغ، قصد متعاقدان، اختيار، اذن مولى هنگامى كه عاقد عبداست مطرح شده است.

به تناسب شروط پنجم متعاقدان كه مأذون يا مالك بودن مالك است، بحث بيع فضولى مطرح شده است.

و در بحث اولياء عقد، ولايت نبى صلى‌الله‌عليه‌وآله و ائمۀ معصومين عليهم‌السلام و ولايت فقيه مطرح شده است.

در جلد سوم شرايط عوضين ذكر شده كه عبارتند از: داشتن ماليت، آزاد بودن آن (وقف نبودن)، قدرت بر تسليم داشتن، علم به ثمن، علم به مثمن و ملحقاتى همچون تلقى ركبان، احتكار.

در جلد چهارم مباحث مربوط به انواع خيار در معاملات مطرح شده است كه از دو مقدمه و مبحث اقسام خيار تشكيل شده است. در مقدمۀ اول، تعريف خيار، و در مقدمۀ دوم دلائل اصالت لزوم بيع آورده شده است. و در اقسام خيار 7 قسم خيار (مجلس، حيوان، شرط، غبن، تأخير، رؤيت، عيب) ذكر شده است.

در جلد پنجم مباحث مربوط به اختلاف متبايعين، شروط، احكام خيار و فيض ذكر شده است. و در بحث شرط، معنى شرط، و شروط هشت گانه و انواع شروط (وصف، نتيجه، فعل) مطرح شده‌اند.

حواشى

از مزاياى ارزشمند كتاب، حواشى متنوع و مفيد آن مى‌باشد كه به چند نوع آن اشاره مى‌شود گروهى از حواشى بصورت مختصر و دقيق زندگى‌نامۀ علما و بزرگانى كه نام آنها در كتاب ذكر شده است همچون کاشف‎الغطاء، شهيد اوّل، آخوند صاحب كفايه و صاحب جواهر را بيان نموده است.

گروهى ديگر از حواشى آدرس منابع و مآخذ نظريات مؤلف در كتاب‌هاى اصولى و فقهى نظير نهاية الدراية، كتاب اجارۀ مؤلف و هم‌چنين نظريات مطرح شده را بيان نموده است.

گروهى ديگر به تصحيح متن كتاب پرداخته است و يا به توضيح قواعد نحوى كتاب پرداخته است به عنوان نمونه حاشيۀ 3 صفحۀ 342 از جلد 2:

حق العبارة أن يقول (بلحاظ ملك الكسر المنقسم الكل إليه و إلى معادله) و إلاّ لزم الفصل بين اسم المفعول و نائب فاعله بالفصل الطويل.

يا در مورد لفظ للتثنية: يمكن أن يكون مصدر الصناعي من الاثنين و يمكن أن يكون للتثنيه (ج /2 339).

گاهى نيز بعضى از حواشى به تصحيح محل عناوين كتاب مى‌پردازد مثلا: من هذه التعليقة تبتدأ مسألة ولاية الفقيه و لكن تبعا له جعلنا العناوين الآتية (حاشيه، ج /2 377).

رمزها

در كتاب از حواشى و شروح بر مكاسب و بزرگان از فقها با رمز و اشاره ذكر شده كه بعضى از آنان عبارتند از:

بعض الأعلام ممن قارب عصرنا: ميرزا حبيب‌الله رشتى (م 1312 ق)

بعض أعاظم تلامذته (في كتاب الإجارة): ميرزا حبيب‌الله رشتى

بعض أجلة المحشين: سيد محمد كاظم يزدى (م 1337 ق)

بعض الأعلام «قده»: سيد معصوم حسينى اشكورى (م 1324ق يا 1325 ق)

شيخنا الأستاذ في تعليقته: آخوند خراسانى صاحب كفايه (م 1329 ق)

بعض أجلة العصر، بعض أعلام العصر: محقق نائينى (م 1355 ق)

بعض أعاظم العصر: ميرزا محمدتقى شيرازى (م 1338 ق)

تعليقته المبارکة على الكتاب: حاشيۀ آخوند خراسانى بر مكاسب

تعليقته الأنيقة على الفرائد: حاشيۀ آخوند خراسانى بر فرائد الأصول (رسائل شيخ انصارى)

بعض تحريراتنا الأصوليّة، حررناه في الأصول: كتاب نهاية الدراية از مؤلف

منابع مقاله

مؤلف از منابع و مآخذ روايى و كتب فقهى زيادى در طرح مباحث استفاده نموده است كه به نام بعضى از آنان در حواشى كتاب اشاره شده كه عبارتند از:

منابع روايى:

- بحار الأنوار

- وسائل الشيعة

- عوالي اللآلي

- التهذيب

- الكافي

منابع فقهى:

- جواهر الكلام

- الحدائق الناظرة

- المسالك الأفهام

- مقابس الأنوار

- جامع المقاصد

- المبسوط

- القواعد و الفوائد

- الروضة البهيّة شرح اللمعة

- مختلف الشيعة

- قواعد الأحكام

- تبصرة المتعلمين

- شرائع الإسلام

- مفاتيح الشرائع

- اللمعة الدمشقية.

نظريات جديد

كتاب حاشيه بر مكاسب مجموعه‌اى كم‌نظير از ابداعات و نظريات جديد محقق اصفهانى «قده» مى‌باشد كه در اين مختصر نمى‌توان تمام آنها را بيان نمود، به چند نمونۀ آن اشاره مى‌شود.

وى پس از تعريف بيع به (جعل الشيء بإزاء الشي) آن را به حسب موارد داراى آثار مختلفى همچون ملكيت عوضين، انعتاق، سقوط ما في الذمّة و وقف مى‌داند و تعاريف مشهور نقل، تبديل و تمليك را در مورد بيع نمى‌پذيرد. (ج /1 66).

ايشان بر خلاف شيخ انصارى «قده»، با نفى مفهوم قدرت و سلطنت از تعريف خيار، بين مفهوم لغوى و مفهوم شرعى آن تفاوتى را نمى‌پذيرند و مفهوم لغوى را اعم از معنى شرعى نمى‌دانند در نهايت امر، قدرت مأخوذ در معناى لغوى را حقيقى و در معناى شرعى اعتبارى مى‌داند. (ج /4 11).

در مورد معنى شرط، وى به حسب علوم مختلف، معانى مختلفى را براى شرط ذكر نموده و مى‌نويسد:

قد مر مرارا أن الشرط بمعنى التعليق كما في النحو، و بمعنى التقييد كما في الأصول، و بمعنى الالتزام في ضمن الالتزام كما في الفقه.

سپس مى‌نويسد كه شرط به معنى تعليق موجب فساد معامله در عقود بالاجماع است، و بمعنى تقييد در بيع شخصى معنا ندارد زيرا وسعتى وجود ندارد كه با قيد تضييق شود و امّا بمعنى التزام در التزام در اين صورت شرط قيد مبيع نيست بلكه موجب تفاوت در رغبت خريداران شده و در واقع مقوم ماليت مبيع مى‌شود.

ويژگى‌ها

از خصوصيات مهم كتاب استقراء مؤلف و مراجعه به منابع مختلف فقهى و حديثى است كه در ميان آنان بيش از همه به حواشى سيد محمد كاظم يزدى، ميرزا حبيب‌الله رشتى و بخصوص حواشى شيخ محمد كاظم خراسانى صاحب كفايه متعرض شده است تا جايى كه اين كتاب علاوه بر اين كه شرح مكاسب شيخ اعظم است شرح نظريات آخوند خراسانى و سيد محمد كاظم يزدى نيز مى‌باشد.

به علت اختصار در مطرح نمودن مباحث اصولى، وى مكررا با تعبير (ذكرنا في محلّه) به كتب اصولى آخوند خراسانى و بخصوص «نهاية الدراية» خود اشاره نموده است و فقط در يك مورد نام «نهاية الدراية» را به طور صريح ذكر نموده است، و قد بسطنا القول في تقريبه و في دفعه في نهاية الدراية (ج /2 134).

از ويژگى‌هاى مهم كتاب تعبدمؤلف به روايات و احاديث ائمۀ معصومين عليهم‌السلام در بررسى مباحث فقهى است وى در بحث خيار غبن مى‌نويسد: لا يخفى عليك أن العمدة تحقيق حال مدارک الخيار، فإن عليها المدار و بها الاعتبار، دون الكلمات و الاستدلالات (ج /4 264).

از ويژگى‌هاى چاپ كتاب موجود اين كه گروه تحقيق آن، با تصحيح متن، و تقطيع عبارت بر حسب متعارف و اضافه كردن عناوين در مواضعى كه مورد نياز بوده است به محقق اجازۀ استفادۀ بيشترى از كتاب را مى‌دهد.

از طرف ديگر وجود تعليقه‌هاى مؤلف با شمارۀ معين، راه را براى بدست آوردن مطالب آن هموارتر مى‌گرداند.

منابع

- نقباء البشر، ج /2 561

- الذريعة، /6 219