نهج‌‌البلاغة (صبحی صالح)

نهج البلاغة

نام کتاب	نهج البلاغة
نام های دیگر کتاب	فهرس الالفاظ الغریبه المشروحه نهج البلاغه. عربی - فارسی
پدیدآورندگان	علی بن ابی‎طالب (ع)، امام اول (نويسنده) شریف الرضی، محمد بن حسین (گردآورنده) صالح، صبحی (محقق)
زبان	عربی
کد کنگره	BP‎‏ ‎‏38‎‏/‎‏041‎‏ ‎‏/‎‏ع‎‏8‎‏ن‎‏9‎‏ ‎‏1300*
موضوع	علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40ق. - خطبه‎ها علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40ق. - نامه‎ها علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40ق. - کلمات قصار
ناشر	موسسة دار الهجرة
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1414 هـ.ق
کد اتوماسیون	1575

معرفى اجمالى

«نهج البلاغة» امام على(ع)، گردآورى‌شده توسط ابوالحسن محمد بن حسين بن موسى، معروف به سيد رضى (متوفى 406ق)، از متون روايى شيعه با صبغه ادبى - بلاغى است كه از زمان تأليف تاكنون مورد توجه دانشمندان شيعه و سنى قرار گرفته و درباره آن پژوهش‌هاى فراوانى صورت گرفته است.

عنوان «أخ القرآن» براى اين اثر، حكايت از اهميت فراوان آن نزد شيعيان دارد. از اين كتاب شريف، نسخه‌هاى متعددى وجود دارد كه نسخه صبحى صالح از جمله نسخ‌هاى معاصر و مورد اعتماد شيعه و سنى است.

ساختار

كتاب با مقدمه‌اى به قلم محقق اثر در تبيين سيره امام على(ع)، موضوعات «نهج البلاغة» و مزاياى نسخه حاضر آغاز شده است. مؤلف نيز در مقدمه، به انگيزه نگارش، مباحث و نام اثر اشاره كرده است. متن اثر، منتخبى از خطبه‌ها و مواعظ، نامه‌ها و حكمت‌ها و كلمات كوتاه حضرت است كه در قالب 241 خطبه، 79 نامه و 480 حكمت آمده است. البته تعداد خطبه‌ها در برخى نسخه‌ها 239 خطبه ذكر شده است.

سيد رضى بنا به دلايلى، در نقل خطبه‌ها، نامه‌ها و حكمت‌هاى «نهج البلاغة» از ذكر منبع خوددارى كرده و جز در مواردى معدود - جمعا 16 مورد - از مأخذى ياد نكرده است .

گزارش محتوا

سيد رضى(ره) هدف از تأليف خود را در مقدمه كتابش بازگو نموده، مى‌گويد: «در آغاز جوانى شروع به تأليف كتابى درباره خصائص ائمه(ع) نمودم كه مشتمل بر سخنان برگزيده و ساير خصوصيات ائمه دوازده‌گانه(ع) بوده باشد... از ذكر ويژگى‌هاى حضرت امير(ع) فارغ گرديدم، ولى حوادث روزگار، مرا از اتمام بقيه كتاب مانع شد... در فصل آخر از فصول آن تنها كلمات كوتاه آن حضرت را نوشته بودم. برخى از دوستان، آن را ديدند و بسيار پسنديدند، سپس از من تقاضا كردند كه كتابى بنويسم مشتمل بر گزيده‌اى از سخنان آن حضرت در همه فنون، اعم از خطبه‌ها و نامه‌ها و مواعظ و... درحالى‌كه آنها مى‌دانستند كه چنين كتابى از لحاظ شاهكارهاى فصاحت و بلاغت و گوهرهاى درخشان ادب عربيت، بى‌مانند خواهد بود... من هم تقاضاى ايشان را پذيرفتم و اين كتاب را نوشتم و نامش را «نهج البلاغة» گذاشتم .

بخش‌هاى سه‌گانه «نهج البلاغة» بدين ترتيب است:

1. خطبه‌ها: مجموعه سخنرانى‌هاى امام على(ع) بوده است. در اغلب موارد، مرحوم سيد رضى بخشى از يك خطبه را نقل مى‌كند. در «نهج البلاغة» اين فصل با عنوان «باب المختار من خطب أميرالمؤمنين(ع)» آمده است.

2. نامه‌ها: اين بخش، حاوى تعدادى از نامه‌هاى امام على(ع) به دوستان، دشمنان، فرمانداران نظامى، استانداران و ديگر مسئولان كشورى است كه با عنوان «الكتب» يا «الرسائل» آمده است.

3. حكمت‌ها: نويسنده در اين بخش، كلمات كوتاه و احياناً مفصل و شبيه به يك خطبه را گردآورى كرده است. اما همه‌ى كلمات قصار حضرت همين‌ها نيست؛ زيرا تنها علامه آمدى (متوفى 885ق، 381 سال پس از تأليف نهج البلاغة)، پس از بررسى منابع روايى، حدود 51 هزار كلمه‌ى حكمت‌آميز از امام(ع) را شناسايى و در كتاب «غرر الحكم» جمع‌آورى نموده است. هريك از كلمات قصار، گنجينه‌اى از معرفت و چراغى فرا راه بشريت است. اين سخنان، حاوى صدها مطلب و عنوان مفيد و مهم مى‌باشد كه به نيازهاى فكرى فرد و جامعه پاسخ مى‌دهد .

از بخش‌هاى سه‌گانه كتاب، موضوعات مختلفى را مى‌توان استخراج نمود كه از آن جمله است:

1. الهيات و ماوراءالطبيعه؛ 2. سلوك و عبادت؛ 3. حكومت و عدالت؛ 4. اهل‌البيت و خلافت؛ 5. موعظه و حكمت؛ 6. دنيا و دنياپرستى؛ 7. حماسه و شجاعت؛ 8. ملاحم و مغيبات؛ 9. دعا و مناجات؛ 10. شكايت و انتقاد از مردم زمان؛ 11. اصول اجتماعى؛ 12. اسلام و قرآن؛ 13. اخلاق و تهذيب نفس؛ 14. شخصيت‌ها و يك سلسله مباحث ديگر .

بى‌هيچ تعصب بايد اعتراف كرد كه نامه‌ها و گفتارهاى اميرالمؤمنين على(ع) پس از قرآن كريم، عالى‌ترين نمونه نثر مصنوع عربى است. اين حقيقتى است كه اديبان و مترسلان در زبان و ادبيات عرب از هزار سال پيش تا امروز بدان اعتراف كرده‌اند و آنچه سبب شد اديبان عرب و جز عرب از قرن سوم هجرى به گردآورى فقره‌هاى كوتاه سخنان امام توجه كنند، همين زيبايى‌هاى لفظى و معنوى اين گفته‌هاست .

به حقيقت بايد گفت: شرايط سخنورى - كه توافق سخن با اوضاع و احوال است - براى هيچ اديبى مانند على(ع) جمع نشده است؛ زيرا سخنان وى پس از قرآن، بزرگ‌ترين نمونه‌ى بلاغت است؛ سخنانى است كوتاه و آشكار، اما نيرومند و جوشان... در اثر هم‌آهنگى الفاظ و معانى و اغراض، به‌صورت كاملاً رسايى درآمده است. انعكاس آن در گوش آدمى، شيرين و اثرش با تحريك احساسات، توأم است، به‌ويژه هنگامى كه به‌منظور حمايت از بينوايان و ستمديدگان، درباره‌ى منافقان و حيله‌گران و دنياپرستان سخن به ميان آيد. بنابراين روش على(ع) در سخنورى بسان عقل و انديشه‌اش، روشن و مانند وجدانش صحيح و درست است؛ پس شگفت نيست سخنان وى شاهراه سخنورى تلقى شود .

از جمله ويژگى‌هاى ممتاز «نهج البلاغة»، جامعيت آن است. اين ويژگى، اعجاب همه بزرگان را در طول تاريخ برانگيخته است. نگاهى به موضوعات «نهج البلاغة» نشان مى‌دهد كه اين كتاب صرفاً به يك موضوع نپرداخته است، بلكه كتابى است فراهم‌آمده از مباحث مختلف و گوناگون.

خواننده «نهج البلاغة»، در يك قسمت خود را در مقابل شخصيتى مى‌يابد كه با عالى‌ترين روح نيايش در محراب عبادت چنان مشغول راز و نياز با خداى خويش است كه از خود هيچ نمى‌شناسد و در فرازى ديگر خود را در مقابل شخصيتى مى‌نگرد كه در ميدان جنگ، بى‌هيچ محابا به نبردى سخت مشغول است و شمشيرش هرگز خطا نمى‌كند و زمانى ديگر خود را در حوزه درسى حكيمى عارف مى‌يابد كه گوهرهاى حكمت و عرفان و مباحث سنگين توحيد و معاد را تبيين مى‌نمايد و گاه خود را در محضر سياست‌مدارى عادل مى‌يابد كه حقوق متقابل مردم و حكومت و آيين مديريت جامعه را در گفتار و عمل مى‌آموزد و زمانى خود را در محضر قاضى حاكمى مى‌يابد كه به امر قضاوت مشغول است. از سيد رضى مؤلف «نهج البلاغة» تا محمد عبده مفتى مصر و همه كسانى كه با اين كتاب آشنايى دارند، جملگى از اين ويژگى متحير و مبهوتند .

اين تأليف تاكنون مورد توجه دانشمندان شيعه و سنى قرار گرفته و درباره آن پژوهش‌هايى صورت گرفته است. از جمله اين كارها، نوشتن شرح‌هايى است كه از سوى دانشمندان بر اين كتاب نوشته شده است و درباره فراوانى اين شرح‌ها بايد گفت كه پس از قرآن كريم، هيچ كتابى به‌مانند «نهج البلاغة» مورد توجه اديبان و شارحان حديث واقع نشده است. از مهم‌ترين اين شروح، شرح ابن ابى‌الحديد (متوفى 656ق) است. ابن ابى‌الحديد معتقد است كه در ميان اصحاب پيامبر(ص)، كسى از جهت فصاحت و بلاغت به پاى على(ع) نمى‌رسد و همين موضوع سبب برترى كلام على(ع) بر كلام و سخن هر كس ديگر است. او تصريح مى‌كند: «و اما درباره فصاحت او بايد گفت كه آن حضرت پيشواى فصيحان و سرور بليغان است و درباره كلام او گفته‌اند كه پايين‌تر از كلام خدا و برتر از كلام مردم است و بلكه مردم به‌واسطه على(ع) آيين خطبه‌سرايى و كتابت را آموختند». او به همين ترتيب در شرح خطبه 216 سخنى از معاويه را ذكر مى‌كند كه: «و الله ما سنّ الفصاحة لقريش غيره»؛ «به خدا هيچ‌كس فصاحت را براى قريش غير او پايه‌گذارى نكرد» و پس از ذكر نامه 35 «نهج البلاغة» مى‌نويسد: «فصاحت را ببين كه چگونه افسار خود را به اين مرد داده و مهار خود را به او سپرده است. نظم عجيب الفاظ را تماشا كن، يكى پس از ديگرى مى‌آيند و در اختيار او قرار مى‌گيرند، مانند چشمه‌اى كه خودبه‌خود و بدون زحمت و تكلف از زمين بجوشد» .

امام على(ع) در مواردى از سخن خود به آيات قرآن كريم استشهاد مى‌فرموده، كه سيد رضى برخى از آنها را در «نهج البلاغة» آورده است. دكتر صبحى صالح كه در شرح «نهج البلاغة» خويش فهرستى براى آيات قرآنيه تنظيم كرده است، 108 مورد را نام مى‌برد كه در برخى از آنها به چند آيه استشهاد شده است و گاهى به قسمتى از يك آيه اشاره شده است .

وضعيت كتاب

«نهج البلاغة» صبحى صالح، يكى از نسخ معتبر «نهج البلاغة» است كه موضوع‌بندى ارزشمندى از اين كتاب شريف به دست داده است. صبحى صالح علاوه بر تصحيح، در پايان حدود 245 موضوع را به‌عنوان موضوعات عامّه ذكر كرده است.

در انتهاى «نهج البلاغة» صبحى صالح، فهارس ذيل به ترتيب آمده است كه خواننده و پژوهشگر را در يافتن موضوع مورد نظرش مدد مى‌رساند: 1. الفاظ غريب؛ 2. موضوعات عامه به ترتيب حروف الفبا؛ 3. خطبه‌ها و انواع آن‌ها؛ 4. نامه‌ها و انواع آن‌ها؛ 5. آيات قرآنى؛ 6. احاديث نبوى؛ 7. عقايد دينى؛ 8. احكام شرعى؛ 9. عبارات شبه فلسفى و كلامى؛ 10. تعاليم و وصاياى اجتماعى؛ 11. ادعيه و ابتهالات؛ 12. اشعار؛ 13. اعلام مرد و زن و قبايل و طوايف؛ 14. حيوانات؛ 15. گياهان؛ 16. ستارگان و افلاك؛ 17. معادن و جواهرات؛ 18. اماكن و شهرها؛ 19. وقايع تاريخى؛ 20. فهرست تفصصيلى مطالب كتاب.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن كتاب.

2. معارف، مجيد، «روش‌هاى ابن ابى‌الحديد در اثبات اصالت نهج البلاغة»، پايگاه مجلات تخصصى نور، مجله مقالات و بررسى‌ها، پاييز و زمستان 1383، شماره 76 (دفتر اول)، ص135 تا 156، به آدرس اينترنتى:

http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/71495 .

3. شهيدى، سيد جعفر، «بهره ادبيات از سخنان على(ع)»، نرم‌افزار دانشنامه علوى، يادنامه كنگره هزاره نهج البلاغة، مقاله دهم، قم، بنياد نهج البلاغة، چاپ اول، 1360.

4. جرداق، جورج، بخشى از زيبايى‌هاى نهج البلاغة، ترجمه محمدرضا انصارى، تهران، كانون انتشارات محمدى، چاپ اول، 1373.

5. شيرزاد، امير، «آشنايى با نهج البلاغة: عظمت و جامعيت نهج البلاغة»، پايگاه مجلات تخصصى نور، مجله رشد آموزش معارف اسلامى، زمستان 1378، شماره 40، ص17 تا 21، به آدرس اينترنتى:

http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/197886 .

6. مطهرى، مرتضى، سيرى در نهج البلاغة، تهران، صدرا، چاپ بيست‌وسوم، تير 1379.

7. حق‌پناه، رضا، «نهج البلاغة، بزرگ‌ترين سند ماندگارى امامت و ولايت»، پايگاه مجلات تخصصى نور، مجله پژوهش‌هاى اجتماعى اسلامى، آذر و دى 1389، شماره 85، ص5 تا 54، به آدرس اينترنتى:

http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/751405 .

وابسته‌ها

پیام امام امیر المومنین علیه السلام

شرح نهج البلاغة

درسهايي از نهج البلاغه

نسخه نهج البلاغه (بر اساس ترجمه مکارم)

نهج البلاغه

نهج البلاغة (ترجمه دشتی )

اختیار مصباح السالکین

اعلام نهج البلاغة (سرخسی)

بهج الصباغة في شرح نهج البلاغة

پرتوی از نهج البلاغه (با نقل منابع و تطبیق با روایات مآخذ دیگر)

ترجمه روان نهج البلاغه (سید کاظم ارفع)

شرح نهج البلاغه (ابن میثم، ترجمه فارسی)

نهج البلاغه

نهج البلاغه

نهج البلاغه سخنان امام علی (ع) (متن کامل ترجمه فارسی نهج البلاغه، شامل: خطبه ها نامه ها و کلمات قصار)

نهج البلاغه (ترجمه اولیایی)

نهج البلاغه (ترجمه بهشتی)

نهج البلاغه (ترجمه مبشری)

نهج البلاغه در سخنان علی علیه السلام (محسن فارسی)

نهج البلاغه

ترجمه و شرح نهج البلاغه (آملی )

ترجمه و شرح نهج البلاغه

تنبیه الغافلین و تذکرة العارفین

توضیح نهج البلاغة

حدائق الحقائق فی شرح نهج البلاغة

خورشید بی غروب، نهج البلاغه با فهرستهای دهگانه

خورشید هدایت

الدرة النجفیة فی شرح نهج البلاغة

سخنان علی علیه السلام از نهج البلاغه (کمپانی)

شرح حکم نهج البلاغة

شرح صد و ده کلمه از کلمات امیرالمومنین (علیه السلام)

شرح علی المائة کلمة لأمیر المومنین علی بن أبی طالب علیه السلام (ابن میثم - عبد الوهاب -وطواط)

شرح نهج البلاغة (ابن میثم)

شرح نهج البلاغة (سید عباس موسوی)

شرح نهج البلاغة (شارح قرن هشتم)

شرح نهج البلاغة : خطب و حکم و رسائل مولانا امیر المومنین ابی الحسن علی بن ابیطالب علیه السلام (قزوینی حایری)

شرح نهج البلاغة المقتطف من بحار الأنوار للعلامة المجلسی

نهج البلاغة (شرح دخیل)

نهج البلاغة

شرح نهج البلاغة

نهج البلاغه (شرح نواب لاهیجی)

نهج البلاغه منظوم (انصاری)

شکوفه های خرد یا سخنان علی عليه السلام

في ظلال نهج البلاغة

کلام علي عليه السلام با نغمه همايون

معارج نهج البلاغة

مفتاح السعادة فی شرح نهج البلاغة

منهاج البراعة في شرح نهج البلاغة (خویی)

منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (راوندی)

منهاج الولایة فی شرح نهج البلاغة

نهج البلاغه پارسی (دین پرور)

نهج البلاغه منظوم

نهج البلاغه منظوم، کلمات قصار (خاکیاسری)

ترجمه نهج البلاغه (بر اساس نسخه اردبیلی)

ترجمه نهج البلاغه (بر اساس نسخه انصاری)

ترجمه نهج البلاغه (بر اساس نسخه سپهر)

ترجمه نهج البلاغه (بر اساس نسخه شرقی)

نهج البلاغه با ترجمه فارسی قرن پنجم و ششم

إرشاد المؤمنین إلی معرفة نهج البلاغة المبین و یتضمن مناقشات کلامیة مع إبن أبي الحدید في شرحه لنهج البلاغة

بخشهایی از کتاب مستطاب نهج البلاغه منظوم (تهرانی)

نهج البلاغه (ترجمه کلمات قصار، صدر الدین بلاغی)

نهج البلاغه (ترجمه عزیز الله کاسب)

ترجمه کامل نهج البلاغه (داریوش شاهین)

نهج البلاغه (ترجمه کاظم عابدینی مطلق)

نهج البلاغة (محمد جواد شریعت)

نهج البلاغه

نهج البلاغة (ترجمه محمد مهدی فولادوند)

نهج البلاغه با ترجمه منظوم (امید مجد)

ترجمه و شرح نهج البلاغه (مصطفی زمانی)

الدیباج الوضي فی الکشف عن أسرار کلام الوصي «شرح نهج البلاغة» (یحیی بن حمزه الحسینی)

[[متن کامل فارسی نهج البلاغه : سخنان علی علیه السلام : شامل مجموعه خطبه ها، نامه ها، فرامین و کلمات قصار (سروش خدا در سرود علی علیه السلام) (ذبیح الله منصوری)]]

شاهکار نامه مولا علی (ع)

کتاب شریف نهج البلاغه همراه با شرح محمد عبده (علی اصغر فقیهی)

کلمات قصار حضرت علی ابن ابیطالب (ع) با ترجمه به فارسی و فرانسه

کلمات قصار (میر محمود دعوتی)

مروارید حکمت از دریای عصمت

نهج البلاغه : مجموعه ای از خطبه ها، نامه ها و پندهای امیر المومنین علی علیه السلام (امیر اسماعیلی)

نهج البلاغه امیر المومنین علیه السلام (ترجمه علی شیروانی)

نهج البلاغه (ترجمه مهدی شریعتی)

نهج البلاغه پردیسی (به نثر منظوم ترجمه مهدی شفیعی پردیسی)

نهج البلاغه به زبان فارسی ساده (ترجمه سید مهدی حجتی)

نهج البلاغه «منظوم» امیر المومنین علی بن ابیطالب (ع) بر اساس نسخه فیض الاسلام

نهج البلاغه منظوم (ترجمه علی توکلی)

یکصد گهر از نهج البلاغه حضرت علی (ع) (داریوش شاهین)

[[ کلمات قصار لعلی بن ابی طالب امیر المومنین [ع] اندرزهای نغز حضرت امیر المومنین علی بن ابی طالب (ع) ترجمه بفارسی و فرانسه (احمد علی سپهر)]]

نهج البلاغة (حسینی)

نهج البلاغة

پیوندها

مطالعه کتاب نهج البلاغة در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور