التمهيد في أصول‌الدين

التمهيد في أصول الدين
پدیدآوران	نسفي، ميمون بن محمد (نويسنده) قابيل، عبدالحي (محقق)
ناشر	دار الثقافة
مکان نشر	مصر - قاهره
چاپ	1
شابک	‎977-367-104-6
موضوع	توحيد کلام ماتريدي - قرن 5ق.
زبان	عربي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏217‎‏ ‎‏/‎‏ن‎‏5‎‏ت‎‏8‎‏

التمهيد في أصول الدين، تألیف ابوالمعین نسفی، کتابی است به زبان عربی با موضوع کلام اسلامی که به تحقیق عبدالحی قابیل رسیده است. این اثر سومین شماره از مجموعه «سلسلة نفائس التراث الإسلامي» می‎باشد. او این کتاب را در بیان عقاید کلامی اهل سنت و جماعت، به‎ویژه ماتریدیه نوشته است.

ساختار

کتاب، دارای مقدمه محقق، مقدمه مؤلف و محتوای مطالب در فصول متعدد است.

گزارش محتوا

التمهيد، کتابی است در توحید یا اصول دین یا علم کلام. می‎توان گفت این اثر، مختصرشده کتاب «التبصرة» است، یا اینکه تبصره، تفصیل مباحث این کتاب است. به همین دلیل در ا ین کتاب، همان باب‎بندی، فصل‎بندی و ترتیبی را شاهدیم که در کتاب تبصره مشاهده می‎شود. البته خود نسفی در اکثر فصل‎های کتاب نوشته: این مسئله، بحثی مستوفا و دلایلی مبسوط را می‎طلبد که برخی را در «تبصرة الأدلة» ذکر کرده‎ام و این کتاب (یعنی التمهيد) مجال ذکر آن را ندارد.

نسفی در خطبه کتاب می‎نویسد: «کسی که به درجات والای امارت و سیادت و... رسیده بود از من درخواست کرد کتابی درباره عقاید سلف بزرگان اهل سنت و جماعت بنویسم و اعتقاد آنان به توحید را بیان نمایم و من درخواست وی را در این امر اجابت کردم». محقق در پاورقی ذکر کرده که منظور از طلب‎کننده، سلطان سمرقند یا وزیر او است.

ایجاز این کتاب برای کسی که صرفا خواهان دستیابی به اطلاعاتی درباره آرای اهل سنت و جماعت، به‎ویژه ماتریدیه است، کافی است.

نسفی در فصلی از کتاب، درباره این که سازنده دنیا، حکیم است می‎نویسد: سازنده دنیا جل‎ و علا حکیم است؛ اگر مانند ابن اعرابی حکمت را از باب علم بدانیم و بگوییم حکیم، یعنی عالِم، بدون شک خدای بلندمرتبه از ازل عالم بوده است و چون تبدل صفات در او راه ندارد، اکنون نیز عالم است. اگر حکمت را از باب فعل بدانیم معنی آن محکم‎کاری در ساخته‎ها است و حکیم به معنی مُحکِم خواهد بود (مانند الیم که به معنی مؤلم است)؛ در این صورت وقتی می‎گوییم الله تعالی حکیم است، یعنی محکم‎کننده همه مفعولات و مصنوعاتش است. به‎هرتقدیر، حکمت را از باب علم بدانیم که ضدش جهل باشد یا از باب فعل بدانیم که ضدش سفه باشد (سفه مقابل احکام است؛ زیرا معنای آن سستی‎ای است که به دلیل شادی یا عصبانیت بیش از حد، بر فاعل عارض می‎شود و وی را به انجام کاری بدون تأمل و قصد درست، وامی‎دارد) خدای بلندمرتبه از ازل به این صفت (حکمت) موصوف بوده است؛ زیرا همان طور که علم (در نظر عالمان ما) ازلی است، فعلی که تکوین است نیز ازلی است. پس (همان ‎گونه که در بحث تکوین نیز از آن سخن گفتیم) خداوند، همان طور که عالم، قادر، خالق و رازق ازلی است، حکیم لم‎یزل هم هست.

ابوالحسن اشعری که آگاه به اختلاف اهل لغت در ریشه کلمه «حکمت» بوده و از طرفی هم قائل به قِدَم صفات ذات و حدوث صفات فعل بوده است، گفته: اگر منظورمان از حکمت، علم باشد، این صفت ازلی است و الله تعالی از ازل موصوف به این صفت بوده است و اگر منظور از آن فعل، باشد، این صفت ازلی نیست؛ یعنی خدای متعال در ازل موصوف به حکمت نخواهد بود (این بحث در مسئله تکوین و مکوّن گذشت). ابوالعباس قلانسی، حکمت را از باب فعل قرار داده و قائل به ازلیت آن نشده است...

وی در اثبات شفاعت هم می‎نویسد: و چون جواز بخشش صاحب گناهان کبیره ثابت شد، جواز بخشش گناهان آن شخص (مرتکب کبیره)، به شفاعت انبیا و رسولان(ع) نیز ثابت خواهد شد. نزد معتزله، چون گناهان کبیره بخشوده نمی‎شوند، شفاعت در کبائر نیز معنی نخواهد داشت و اما اولین دلیل ما در قول به شفاعت آیه 48 سوره مدثر است: فَما تَنْفَعُهُمْ‎ شَفاعَةُ‎ الشّافِعِينَ (و شفاعت شفاعتگران آنها را سود نبخشد). در این آیه شریفه اگر شفاعتی برای غیر کفار وجود نداشته باشد، تخصیص کافرین به ذکر در حالتی که در توصیف تقبیح امر آنان هستیم، به‎لحاظ معنوی امری قبیح است. همچنین روایتی مستفیض از پیامبر اکرم(ص) با مضمون «شفاعتي لأهل الكبائر من أمتي» (شفاعت من به اهل گناهان کبیره از امتم می‎رسد)، وارد شده است که قول معتزله در تأویل روایات شفاعت به مطیعین را باطل می‎کند... این روایت نص در شفاعت اهل کبائر است. به‎علاوه آنچه معتزله بدان معتقدند را باید عنایت نامید، نه شفاعت... آنان به وَ لا يشْفَعُونَ‎ إِلاّ لِمَنِ‎ ارْتَضى ﴿الأنبياء: 28﴾ (و جز براى کسى که [خدا] رضایت دهد، شفاعت نمى‎کنند) و ما لِلظّالِمِينَ‎ مِنْ‎ حَمِيمٍ‎ وَ لاشَفِيعٍ‎ يطاعُ‎ ﴿غافر: 18﴾ (براى ستمگران نه یارى است و نه شفاعتگرى که مورد اطاعت باشد)، نمی‎توانند استدلال کنند؛ زیرا در اولی می‎گوییم مؤمن، به‎خاطر ایمان و طاعاتش مرضیّ رب است؛ هرچند کبیره‎ای انجام داده باشد. درباره آیه شریفه دوم نیز باید گفت: ظالم مطلق، همان کفار هستند، نه مؤمنی که کبیره‎ای هم انجام داده است.

وضعیت کتاب

فهارس فنی (شامل فهرست‎های اسما، کلمات و مصطلحات، فرق و مذاهب و ملل، اماکن و شهرها (در همه این موارد، به ترتیب الفبا)، فهرست آیات به ترتیب ورود در نص، احادیث نبوی، اخبار مشهور و فهرست مطالب) در انتهای اثر ذکر شده و توضیحات محقق در پاورقی آمده است.

محقق کتاب با تحقیق و تعلیق و افزودن بیوگرافی ابوالمعین نسفی بر آن موفق به اخذ کارشناسی ارشد آداب از دانشگاه قاهره مصر شده است.

نویسنده در نگارش کتاب، از سه نسخه خطی موجود در دارالكتب المصرية استفاده کرده و آنها را با حروف «أ»، «ب» و «ج» رمزگذاری کرده است؛ ولی هیچ‎یک از این سه نسخه به دست مؤلف نوشته یا املا نشده است؛ ازاین‎رو محقق، از میان اختلاف عبارات نسخه‎های سه‎گانه، آن را که موافق‎تر با نص می‎دیده، اختیار کرده است و موارد دیگر را در حاشیه ذکر کرده است. همچنین در حالت عدم وضوح یک کلمه یا ناهم‎خوانی آن با عبارت، کلمه مناسبی را که به ذهنش می‎رسیده، در داخل پرانتز () به‎جای آن نهاده است. تراجمی از مذاهب و اشخاص و ذکر برخی تعلیقات نیز در حدی که به اختصار کتاب لطمه نزند، به دست محقق انجام گرفته است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.